Presupozycje, często określane jako założenia ukryte, stanowią jeden z najbardziej fascynujących i jednocześnie najmniej uświadamianych mechanizmów w komunikacji międzyludzkiej. W najprostszym ujęciu, presupozycja to sąd lub informacja, która jest zakładana jako oczywista, prawdziwa i niepodlegająca dyskusji w danej wypowiedzi, mimo że nie została ona wprost wyrażona.

Działają one jak fundament, na którym budowane jest całe zdanie. Jeśli fundament jest przyjęty przez odbiorcę, cała treść komunikatu staje się łatwiejsza do zaakceptowania – nawet jeśli samo ukryte założenie jest fałszywe lub kontrowersyjne. Właśnie dlatego presupozycje są potężnym narzędziem wpływu, wykorzystywanym w polityce, marketingu, a nawet w codziennych rozmowach.

Czym różni się presupozycja od zwykłego stwierdzenia?

Kluczową cechą presupozycji, odróżniającą ją od zwykłego stwierdzenia (asercji), jest jej niepodatność na negację całego zdania. Mówiąc inaczej, presupozycja pozostaje prawdziwa, niezależnie od tego, czy zdanie, w którym się zawiera, jest twierdzące, czy przeczące.

Przykład:

• Zdanie twierdzące: "Anna cieszy się, że dostała awans."
• Presupozycja (ukryte założenie): "Anna dostała awans."
• Zdanie przeczące (negacja): "Anna nie cieszy się, że dostała awans."
• Presupozycja (ukryte założenie): "Anna dostała awans."

W obu przypadkach, aby zdanie miało sens, musimy założyć, że Anna faktycznie otrzymała awans. To właśnie ta trwałość pod negacją jest podstawowym testem na rozpoznawanie założeń ukrytych.

Jak rozpoznawać presupozycje? Typowe wyzwalacze

W języku istnieją pewne struktury, zwane wyzwalaczami presupozycji, które automatycznie sygnalizują obecność ukrytego założenia. Uważne ich monitorowanie jest kluczem do świadomej komunikacji.

1. Deskrypcje określone (założenia egzystencjalne)

Są to nazwy własne lub wyrażenia wskazujące na konkretny, jedyny przedmiot (np. "obecny król Francji", "najdłuższa rzeka świata").

• Wypowiedź: "Andrzej nie pamięta nazwy najdłuższej rzeki świata."
• Presupozycja: "Istnieje najdłuższa rzeka świata."
• Wypowiedź: "Obecny król Francji jest łysy."
• Presupozycja: "Francja ma obecnie króla." (W tym przypadku presupozycja jest fałszywa, co sprawia, że zdanie staje się bezsensowne).

2. Czasowniki faktywne

Są to czasowniki, które zakładają prawdziwość dopełniającego je zdania podrzędnego (faktu).

• Wyzwalacze: wiedzieć, cieszyć się, żałować, uświadamiać sobie, zdawać sobie sprawę, jest oczywiste, że...
• Wypowiedź: "Kierownictwo żałuje, że podjęło tę decyzję."
• Presupozycja: "Kierownictwo podjęło tę decyzję."

3. Czasowniki zmiany stanu

Zakładają, że stan, o którym mowa, istniał wcześniej.

• Wyzwalacze: przestać, zacząć, kontynuować, rzucić, zdołać.
• Wypowiedź: "Maria rzuciła palenie papierosów."
• Presupozycja: "Maria wcześniej paliła papierosy."
• Wypowiedź: "Jan zdołał zatrzymać się w porę."
• Presupozycja: "Jan próbował zatrzymać się w porę."

4. Okoliczniki czasu i zdania czasowe

Wprowadzają ukryte założenie dotyczące zdarzenia, które miało miejsce.

• Wyzwalacze: zanim, po, podczas, gdy.
• Wypowiedź: "Zanim nauczysz się dobrze jeździć samochodem, trochę czasu musi upłynąć."
• Presupozycja: "Z biegiem czasu nauczysz się jeździć samochodem."

Presupozycje w życiu codziennym i społecznym

Presupozycje są kluczowe, ponieważ pozwalają na wprowadzanie informacji do świadomości odbiorcy bez konieczności ich udowadniania.

Przykłady z życia codziennego (pytania z ukrytym założeniem)

Najbardziej znanym i często cytowanym przykładem jest tzw. pytanie podchwytliwe:

• Pytanie: "Kiedy przestał pan bić żonę?"
• Presupozycja: "Osoba pytana biła żonę w przeszłości."

Niezależnie od tego, jak odpowie osoba pytana ("Wczoraj" czy "Nigdy"), ukryte założenie zostaje wprowadzone do rozmowy i podświadomie przyjęte przez słuchaczy.

Inne przykłady:

• Pytanie z wyborem: "Czy wolałby pan spotkać się ze mną w środę czy w czwartek?"
• Presupozycja: "Pan chce się ze mną spotkać." (Pytanie o termin, a nie o chęć spotkania).

Presupozycje w życiu społecznym i polityce

W debacie publicznej i polityce presupozycje są narzędziem do deprecjacji przeciwnika i kształtowania opinii publicznej.

1. Przemycanie negatywnej oceny:

   • Wypowiedź polityka: "Postanowiłem przypomnieć jedną scenę, żeby Polacy zrozumieli, dlaczego tak trudno się z panem rozmawia, dlaczego pan zawsze chce kogoś zdominować."
   • Presupozycja: "Przeciwnik zawsze chce dominować." To założenie jest przedstawione jako fakt oczywisty, a dyskusja ma się toczyć tylko wokół przyczyn tego dominowania, a nie faktu jego istnienia.

2. Użycie ukrytego autorytetu:

   • Wypowiedź polityka: "Przez litość nie będę tu cytował opinii na temat bogactwa i pazerności środowiska lewicy, wypowiadanej nie przeze mnie, ale przez pana wieloletniego towarzysza partyjnego."
   • Presupozycja: "Środowisko lewicy jest bogate i pazerności." Jest to wzmocnione przez odwołanie do "wewnętrznego" autorytetu (towarzysza partyjnego), co ma uwiarygodnić negatywną ocenę.

Presupozycje w tematach wypracowań i konkursów

Tematy prac pisemnych, zwłaszcza te o charakterze dyskusyjnym lub problemowym, często zawierają presupozycje, które ukierunkowują myślenie i ograniczają pole manewru piszącego.

• Temat wypracowania: "Przeanalizuj powody, dla których obecna młodzież jest mniej zaangażowana społecznie niż poprzednie pokolenia."

• Presupozycja: "Obecna młodzież jest mniej zaangażowana społecznie."

  • Wpływ: Uczeń, chcąc spełnić wymogi tematu, musi przyjąć to założenie jako punkt wyjścia i skupić się na powodach, zamiast kwestionować sam fakt mniejszego zaangażowania.

• Temat konkursu historycznego: "W jaki sposób błędne decyzje polityczne X przyczyniły się do upadku państwa?"

• Presupozycja: "Decyzje polityczne X były błędne."

  • Wpływ: Uczestnik jest zmuszony do przyjęcia negatywnej oceny i szukania argumentów potwierdzających związek między tymi "błędnymi" decyzjami a upadkiem, zamiast analizować ich wieloaspektowość.

Świadomość presupozycji pozwala na krytyczne podejście do każdego komunikatu. Zamiast automatycznie akceptować ukryte założenia, należy je wyizolować i poddać niezależnej ocenie, co jest niezbędną umiejętnością w dobie natłoku informacji i manipulacji.