Władza królewska w I Rzeczypospolitej, w przeciwieństwie do większości ówczesnych monarchii europejskich, była systematycznie i prawnie ograniczana. Proces ten, trwający od końca średniowiecza, doprowadził do ukształtowania unikalnego ustroju, zwanego demokracją szlachecką lub monarchią mieszaną, w którym to szlachta, reprezentowana przez Sejm, sprawowała realną kontrolę nad państwem.

Ograniczenia te nie były jednorazowym aktem, lecz ewolucją prawa, której kulminacją były trzy fundamentalne akty prawne: konstytucja Nihil novi, Artykuły henrykowskie oraz pacta conventa.

Nihil novi – „Nic o nas bez nas” (1505)

Konstytucja Nihil novi (łac. „nic nowego”) to potoczna nazwa uchwały sejmowej z 1505 roku, która stanowiła przełom w kształtowaniu ustroju Rzeczypospolitej. Jej pełna łacińska formuła brzmiała: Nihil novi [...] sine communi Consiliorum et Nuntiorum Terresterium consensu („nic nowego bez zgody Panów Rady i posłów ziemskich”).

Kluczowe ograniczenie dla Króla:

• Ograniczenie władzy ustawodawczej: Konstytucja zabraniała królowi wydawania nowych praw (ustaw ogólnopaństwowych) bez uzyskania zgody trzech stanów sejmujących: Króla, Senatu (Panów Rady) i Izby Poselskiej (posłów ziemskich).
• Wzmocnienie Sejmu: W praktyce oznaczało to, że to Sejm Walny, a zwłaszcza Izba Poselska reprezentująca szlachtę, zyskał realny wpływ na proces legislacyjny.

Król zachował możliwość samodzielnego wydawania edyktów jedynie w sprawach mniej istotnych z punktu widzenia szlachty, takich jak sprawy miast królewskich, kwestie edukacyjne, wyznaniowe, dotyczące Żydów, lenn oraz chłopów w królewszczyznach i górnictwa. Uchwalenie Nihil novi jest powszechnie uznawane za formalny początek demokracji szlacheckiej w Polsce.

Artykuły henrykowskie (1573) – Fundament ustrojowy

Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572 roku i wprowadzeniu wolnej elekcji, szlachta postanowiła prawnie uregulować zasady sprawowania władzy przez każdego nowo wybranego monarchę. W 1573 roku, podczas pierwszej wolnej elekcji, spisano Artykuły henrykowskie (nazwane tak od pierwszego elekta, Henryka Walezego).

Był to zbiór niezmiennych, fundamentalnych praw, które każdy król-elekt musiał zaprzysiąc przed koronacją. Stanowiły one faktyczną konstytucję Rzeczypospolitej.

Najważniejsze ograniczenia władzy królewskiej:

• Wolna elekcja: Król musiał zrzec się prawa do narzucenia dziedzicznego tytułu (zakaz dziedziczenia tronu), co oznaczało, że tron polski pozostawał elekcyjny.
• Kontrola Sejmu nad polityką: Król nie mógł podejmować istotnych decyzji dotyczących polityki wewnętrznej i zagranicznej, a zwłaszcza wypowiadania wojny, zawierania pokoju, zwoływania pospolitego ruszenia czy nakładania podatków bez zgody Sejmu Walnego.
• Obowiązek zwoływania Sejmu: Król był zobowiązany do zwoływania Sejmu Walnego co dwa lata na okres sześciu tygodni, a w razie nagłej potrzeby – Sejmu nadzwyczajnego.
• Rada doradcza: Król musiał mieć przy swoim boku stałą radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tzw. senatorów rezydentów), którzy kontrolowali jego działania i składali sprawozdanie na Sejmie.
• Prawo oporu (Rokosz): Najbardziej radykalne ograniczenie. Artykuły henrykowskie gwarantowały szlachcie prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (ius resistendi), jeśli ten złamałby przyjęte zobowiązania lub prawa Rzeczypospolitej.

Pacta Conventa – Indywidualne zobowiązania

Równolegle z Artykułami henrykowskimi, każdy nowo wybrany król musiał podpisać pacta conventa (łac. „uzgodnione warunki”).

Kluczowe ograniczenie dla Króla:

• Indywidualne zobowiązania: Były to osobiste, zmienne zobowiązania przyszłego monarchy, negocjowane podczas elekcji. Dotyczyły one konkretnych obietnic na rzecz państwa i szlachty, np. obietnicy spłaty długów, utrzymywania wojska na własny koszt, budowy floty, rozbudowy fortyfikacji czy założenia mennicy.

W ten sposób szlachta, oprócz stałych ram ustrojowych (Artykuły henrykowskie), zapewniała sobie realizację bieżących interesów i projektów państwowych, zmuszając króla do ich finansowania lub nadzorowania.

Inne ważne przywileje ograniczające władzę

Ograniczanie władzy królewskiej było procesem długotrwałym, poprzedzonym szeregiem przywilejów nadawanych szlachcie przez monarchów w zamian za poparcie polityczne lub środki finansowe:

• Przywilej koszycki (1374): Zwalniał szlachtę z większości podatków, ustanawiając stały podatek w wysokości 2 groszy z łana. Król nie mógł nakładać nowych podatków bez zgody szlachty.
• Przywilej czerwiński (1422): Ograniczał władzę króla w sądownictwie, zakazując konfiskaty majątku bez wyroku sądowego.
• Przywilej jedlneńsko-krakowski (1430/1433) – Neminem captivabimus nisi iure victum: Gwarantował szlachcie nietykalność osobistą (nikogo nie uwięzimy bez prawomocnego wyroku sądowego), co oznaczało, że król nie mógł aresztować szlachcica bez wyroku sądu.
• Konstytucje piotrkowskie (1504): Zakazywały królowi nadawania i wydzierżawiania dóbr koronnych bez zgody Sejmu.

Wszystkie te akty prawne, a zwłaszcza Nihil novi i Artykuły henrykowskie, przekształciły I Rzeczpospolitą z monarchii wczesnofeudalnej w unikalną monarchię elekcyjno-parlamentarną, w której król był silnie uwarunkowany wolą szlacheckiego narodu politycznego. System ten, choć gwarantował szerokie swobody obywatelskie (dla szlachty), z czasem, szczególnie przez nadużywanie liberum veto i prawa do rokoszu, doprowadził do osłabienia władzy centralnej i paraliżu państwa.