Choć kleszcze są małymi pajęczakami, ich budowa anatomiczna jest niezwykle złożona i doskonale przystosowana do pasożytniczego trybu życia. Zrozumienie, z jakich części składa się ciało kleszcza, jest kluczowe nie tylko dla biologów, ale dla każdego, kto chce wiedzieć, jak skutecznie usunąć tego pasożyta i dlaczego jest on tak trudny do oderwania od skóry. Ciało kleszcza, podobnie jak u innych roztoczy, dzieli się na dwie główne sekcje: gnatosomę i idiosomę .

Główne części ciała kleszcza: gnatosoma i idiosoma

W przeciwieństwie do owadów, których ciało dzieli się na głowę, tułów i odwłok, kleszcze, jako pajęczaki, mają ciało dwuczęściowe.

Gnatosoma – aparat gębowy i „głowa” kleszcza

Gnatosoma to przednia część ciała kleszcza, często potocznie nazywana jego „głową” lub aparatem gębowym . Jest to wyspecjalizowana struktura odpowiedzialna za przebijanie skóry żywiciela, zakotwiczanie się i pobieranie krwi . Gnatosoma jest ruchoma względem idiosomy i składa się z kilku kluczowych elementów:

Hypostom (ryjek)

Hypostom to centralny, sztywny narząd przypominający rurkę lub wiertło . Jest to najważniejszy element służący do pobierania krwi. Jego powierzchnia pokryta jest drobnymi ząbkami lub kolcami skierowanymi do tyłu, które działają jak haczyki . To właśnie dzięki hypostomowi kleszcz jest tak mocno zakotwiczony w skórze. Po wkłuciu, kleszcz może dodatkowo wydzielać substancję cementującą (klej), która jeszcze bardziej uszczelnia połączenie z żywicielem .

Chelicery (szczękoczułki)

Chelicery to dwa ostre narządy przypominające nożyczki lub noże, które znajdują się obok hypostomu . Służą one do nacinania skóry żywiciela, tworząc otwór, przez który następnie wprowadzany jest hypostom .

Nogogłaszczki (palpy)

Nogogłaszczki to struktury umieszczone po bokach aparatu gębowego . Pełnią one funkcję czuciową i pomagają kleszczowi w znalezieniu najcieńszego i najbardziej odpowiedniego miejsca do wkłucia się w skórę. Nie biorą one bezpośredniego udziału w samym procesie ukłucia .

Idiosoma – tułów i odwłok kleszcza

Idiosoma to tylna i największa część ciała kleszcza, stanowiąca jego tułów i odwłok . Jest to główna struktura, w której mieszczą się wszystkie narządy wewnętrzne pajęczaka, takie jak układ pokarmowy, oddechowy i rozrodczy .

Odnóża

Dorosłe kleszcze, jako pajęczaki, posiadają cztery pary odnóży, co daje łącznie osiem nóg . Wyjątkiem są larwy, które mają tylko trzy pary (sześć nóg) . Odnóża są zakończone pazurkami i przylgami, co umożliwia kleszczowi sprawne poruszanie się i wspinanie po różnych powierzchniach, w tym po sierści zwierząt i skórze ludzi .

Narząd Hallera – zmysł węchu

Na pierwszej parze odnóży znajduje się niezwykle skomplikowany narząd zmysłowy zwany narządem Hallera . Jest to kluczowy element, ponieważ kleszcze są ślepe . Narząd Hallera pozwala im wyczuwać zmiany temperatury, wilgotności oraz stężenie dwutlenku węgla (CO2) wydychanego przez potencjalnego żywiciela . Dzięki temu kleszcz potrafi precyzyjnie zlokalizować ofiarę.

Tarczka grzbietowa (Scutum)

U kleszczy twardych (do których należy np. kleszcz pospolity, najczęściej spotykany w Polsce) na grzbietowej części idiosomy znajduje się tarczka grzbietowa, zwana scutum . U samców tarczka pokrywa niemal całą powierzchnię grzbietu, co sprawia, że są one mniej elastyczne i nie pęcznieją tak bardzo po posiłku. U samic tarczka jest mniejsza, co pozwala odwłokowi na znaczne powiększenie objętości – nawet dwunastokrotnie – w miarę pobierania krwi .

Ciekawostka: Dlaczego ukłucie kleszcza jest bezbolesne?

Anatomia kleszcza jest tak wyspecjalizowana, że podczas wkłuwania się do skóry, pajęczak ten wydziela wraz ze śliną substancje znieczulające . Dzięki temu ukłucie jest całkowicie bezbolesne i może pozostać niezauważone przez wiele godzin, a nawet dni. Ślina kleszcza zawiera również substancje przeciwkrzepliwe, które ułatwiają swobodny przepływ krwi do hypostomu . To właśnie te substancje, a nie sam aparat gębowy, są głównym wektorem przenoszenia patogenów wywołujących choroby odkleszczowe, takie jak borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu.