„Głos wolny wolność ubezpieczający” – Traktat, który wyprzedził epokę

Tytuł „Głos wolny wolność ubezpieczający” brzmi jak manifest, a w rzeczywistości jest jednym z najważniejszych i najbardziej wizjonerskich traktatów politycznych polskiego Oświecenia. Powstały w burzliwym XVIII wieku, w okresie głębokiego kryzysu Rzeczypospolitej, stanowił ambitny projekt reform, który miał uchronić państwo przed upadkiem.

Kto i kiedy stworzył „Głos wolny wolność ubezpieczający”?

„Głos wolny wolność ubezpieczający” to traktat polityczny, który został opublikowany w 1743 roku (choć niektóre źródła wskazują na 1749 rok, a sam tekst jest datowany na 1733 rok) . Oficjalnie ogłosił go Stanisław Leszczyński (1677–1766), dwukrotny król Polski i dożywotni książę Lotaryngii i Baru .

Choć Leszczyński przypisywał sobie autorstwo, współcześni historycy, w tym Emanuel Rostworowski, sugerują, że dzieło mogło zostać napisane przez kogoś z jego otoczenia . Najczęściej wskazywanym potencjalnym autorem jest litewski szlachcic Mateusz Białłozor . Niezależnie od dokładnego autora, traktat jest ściśle związany z myślą polityczną Stanisława Leszczyńskiego, który w tym czasie przebywał na emigracji we Francji. Traktat został nawet przez niego przetłumaczony i "nieco przerobiony" na język francuski, zyskując bardziej "monarszy" charakter .

Co ciekawe, Leszczyński zdecydował się na jego publikację m.in. po to, by przeciwdziałać negatywnemu stereotypowi Polski, jaki pojawił się w traktacie Monteskiusza O duchu praw .

Rewolucyjne i zachowawcze idee reform

Traktat stanowił jeden z najsłynniejszych projektów reform społeczno-politycznych w historii Polski, czerpiąc inspirację m.in. z dzieła Stanisława Dunina-Karwickiego Egzorbitancje . Autorzy postulowali głęboką przebudowę ustroju, gospodarki i społeczeństwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Reformy społeczne i gospodarcze

W dziedzinie społecznej i ekonomicznej, „Głos wolny wolność ubezpieczający” był niezwykle postępowy, a niektóre postulaty można uznać za rewolucyjne na tle ówczesnych realiów:

• Chłopi: Postulowano poprawę ich położenia, w tym oczynszowanie (zamianę pańszczyzny na opłaty pieniężne) oraz, co najważniejsze, obdarzenie osobistą wolnością . Był to jeden z pierwszych tak wyraźnych głosów w polskiej myśli politycznej na rzecz uwolnienia chłopów .
• Mieszczanie: Wskazywano na pilną potrzebę poprawy sytuacji miast, handlu i przemysłu, co miało na celu dowartościowanie tej grupy społecznej .
• Skarb: Proponowano odzyskanie wszystkich dóbr królewskich (królewszczyzn), aby naprawić podupadły skarb państwa .
• Armia: Postulowano zniesienie pospolitego ruszenia i zastąpienie go stałą armią liczącą 100 000 żołnierzy .

Reformy ustrojowe

W sferze politycznej traktat z jednej strony dążył do usprawnienia władzy, z drugiej zaś podtrzymywał kluczowe, choć problematyczne, elementy ustroju szlacheckiego:

• Władza centralna: Proponowano usprawnienie władzy w kluczowych dziedzinach (wojsko, skarb, policja, sądownictwo) poprzez oparcie jej na kolegialnych, fachowych radach ministerialnych .
• Ograniczenie szlachty: Postulowano ograniczenie udziału w Sejmie i sejmikach dla szlachty nieposiadającej ziemi .
• Podatki: Traktat proponował, aby szlachta, która do tej pory była praktycznie zwolniona z podatków, została objęta 10% podatkiem dochodowym .
• Wolna elekcja i Sejm: Mimo propozycji głębokich zmian, autor dopuszczał utrzymanie Sejmu i wolnej elekcji, choć proponował, aby kandydować mogli jedynie kandydaci krajowi, tzw. „królowie Piastowie” .
• Liberum veto: Najbardziej kontrowersyjnym elementem było to, że traktat, choć postulował ograniczenie i uporządkowanie stosowania liberum veto, w istocie chciał je utrzymać jako fundamentalną gwarancję wolności szlacheckiej . Ta zachowawcza propozycja, obok pominięcia milczeniem kwestii opodatkowania szlachty w niektórych wydaniach, sprawiła, że projekt bywa oceniany jako propozycja poprawy stanu państwa, ale nie jako radykalna rewolucja ustrojowa .

Dziedzictwo i wpływ

„Głos wolny wolność ubezpieczający” jest uznawany za jedno z najważniejszych dzieł polskiej myśli Oświecenia, wytyczające drogę reform, którą Rzeczpospolita powinna była podążyć . Jego idee, zwłaszcza te dotyczące chłopów i usprawnienia władzy, miały wpływ na późniejsze projekty reformatorskie. Istnieje nawet hipoteza, że francuskie tłumaczenie tego dzieła, La Voie Libre, mogło wpłynąć na samego Jeana Jacques’a Rousseau .

Ciekawostka z czasów Solidarności

Warto wiedzieć, że ten historyczny tytuł został ponownie wykorzystany w XX wieku, w zupełnie innym kontekście. „Głos Wolny Wolność Ubezpieczający” był również tytułem podziemnego czasopisma społeczno-politycznego, wydawanego nieregularnie w Krakowie przez Tymczasową Komisję Zakładową „Solidarność” Uniwersytetu Jagiellońskiego, w latach 1982–1986 . To nawiązanie do XVIII-wiecznego traktatu podkreślało ciągłość polskiej walki o wolność i potrzebę reform.