Średniowieczny śpiew, którego najdoskonalszym i najbardziej znanym przykładem jest chorał gregoriański, opierał się na systemie tonalnym radykalnie różnym od współczesnego systemu dur-moll, który znamy z muzyki klasycznej, popularnej, a także z budowy klawiatury fortepianu. Zanim ten ostatni zdominował europejską muzykę, w średniowieczu i renesansie panował tzw. system modalny, oparty na zbiorze skal zwanych modami kościelnymi lub skalami gregoriańskimi .

Czym był system modalny?

System modalny (zwany też tonalnością modalną) stanowił fundamentalny porządek dźwiękowy w muzyce europejskiej od wczesnego średniowiecza aż do schyłku renesansu. Był to system siedmiostopniowych skal, które swą nazwę i teoretyczne podstawy czerpały (choć często w sposób przypadkowy i nieścisły) ze starożytnej Grecji .

W przeciwieństwie do współczesnego systemu dur-moll, który opiera się na dwóch głównych trybach (durowym i molowym), system średniowieczny operował ośmioma, a później dwunastoma, różnymi skalami, z których każda posiadała unikalny układ półtonów i tonów, nadając utworom specyficzny, często bardzo odmienny koloryt brzmienia .

Osiem filarów średniowiecznego śpiewu: Modi

Podstawę średniowiecznego systemu modalnego stanowiło osiem skal kościelnych, zwanych łacińskim terminem modi (tryby) lub toni (tony) . System ten został skodyfikowany i opisany teoretycznie w pismach, między innymi przez Boecjusza na przełomie V i VI wieku, a następnie usystematyzowany około XI wieku .

Te osiem skal dzieliło się na dwie grupy:

1. Cztery skale autentyczne (authenti): Charakteryzowały się tym, że ich zakres (ambitus) rozciągał się od dźwięku końcowego (finalis) do oktawy wyżej.
2. Cztery skale plagalne (plagales): Ich ambitus był przesunięty, rozciągając się od kwarty poniżej finalis do kwinty powyżej .

Dźwięki kluczowe: Finalis i Tonus Dominans

W systemie modalnym nie istniało pojęcie toniki i dominanty w dzisiejszym rozumieniu. Zamiast tego, każda skala miała dwa kluczowe dźwięki, które decydowały o jej charakterze i funkcji w śpiewie:

• Finalis: To był dźwięk końcowy, na którym utwór modalny zazwyczaj się kończył, pełniąc rolę zbliżoną do toniki. W skalach autentycznych był to pierwszy dźwięk skali, a w plagalnych – czwarty .
• Tonus Dominans (lub repercussa): Był to dźwięk repetycyjny, na którym najczęściej recytowano tekst. Nie należy go mylić ze współczesną dominantą. Zazwyczaj był to piąty dźwięk skali autentycznej (z pewnymi wyjątkami, np. w modzie hypodoryckim) .

Ewolucja w kierunku systemu dur-moll

Przez całe średniowiecze i renesans, to osiem modi było podstawą kompozycji. Jednak system ten nie był statyczny. W epoce renesansu, w XVI wieku, teoretyk muzyki Heinrich Glarean (Glareanus) w swoim dziele Dodekachordon (1547) zaproponował rozszerzenie systemu do dwunastu skal, dodając cztery nowe, w tym dwie kluczowe dla przyszłości muzyki :

1. Skala Jońska (od C) – która jest niczym innym, jak naszą współczesną gamą durową (majorową).
2. Skala Eolska (od A) – która odpowiada współczesnej gamie molowej naturalnej (minorowej) .

Wraz z rozwojem harmonii, zwłaszcza w epoce baroku (XVII i XVIII wiek), te dwie skale (jońska i eolska) zaczęły zyskiwać na znaczeniu kosztem pozostałych. System tonalny dur-moll, oparty na ścisłych relacjach harmonicznych (tonika, subdominanta, dominanta), stopniowo wypierał modalizm, stając się dominującym porządkiem dźwiękowym w muzyce europejskiej .

Ciekawostka: Skala a tonacja

Warto zaznaczyć, że w średniowieczu nie używano pojęcia tonacji w dzisiejszym sensie (czyli gamy durowej lub molowej transponowanej na różne wysokości, np. C-dur, G-dur, A-moll) . Mówiło się o trybach lub modach (skalach) . Dopiero system dur-moll wprowadził pełną tonalność, w której akordy i relacje między nimi (triada harmoniczna) stały się ważniejsze niż sam układ dźwięków w skali .

Fortepian, ze swoim równomiernie temperowanym strojem, który dzieli oktawę na 12 identycznych półtonów, ostatecznie ugruntował system dur-moll, umożliwiając swobodne modulacje i transpozycje, co było trudne lub niemożliwe w starszych, modalnych systemach strojenia.