Dieta średniowiecznej Polski, choć na pierwszy rzut oka mogłaby wydawać się monotonna, w rzeczywistości była bogata w produkty zbożowe i strączkowe, które stanowiły fundament wyżywienia większości społeczeństwa. To właśnie kasze, grochy i bób były głównym źródłem energii i białka, zwłaszcza w obliczu licznych dni postnych, które narzucał kalendarz kościelny.

Królowie średniowiecznego stołu: kasze i zboża

Podstawę pożywienia w okresie wczesnego średniowiecza, a więc już od IX i X stulecia, stanowiły różnorodne zboża. To z nich wytwarzano zarówno chleb, jak i kluczowy dla diety produkt: kaszę.

Najważniejsze zboża i kasze w średniowiecznej Polsce:

• Proso (Jagły): Było jednym z najważniejszych zbóż. Z prosa uzyskiwano jagły, czyli kaszę, która była powszechnie spożywana. Jagły rozgotowywano na gęstą bryję (rodzaj polewki) lub wypiekano. Kasza jaglana była niezwykle cenna, ponieważ proso dobrze znosiło gorsze warunki glebowe i klimatyczne.
• Jęczmień: Obok prosa, jęczmień był głównym źródłem kaszy. Z jęczmienia wytwarzano między innymi kaszę pęczak oraz kaszę perłową (jak wspomina się w przepisach na postną grochówkę). Jęczmień był także ważny w browarnictwie.
• Żyto: Dominowało w chłodniejszych regionach i było podstawą wypieku chleba, zwłaszcza tego dla uboższych warstw społecznych – grubo mielonego, czarnego razowca.
• Pszenica: Uznawana za zboże o wyższym statusie, uprawiana głównie na lepszych glebach. Chleb pszenny trafiał przede wszystkim na stoły bogatych. Powszechnie znajdowano też pszenice oplewione, takie jak samopsza, płaskurka czy orkisz, których ślady na naszych ziemiach sięgają nawet neolitu.

Kasza i chleb były absolutną podstawą wyżywienia ludzi średniowiecza, a ich spożycie było powszechne we wszystkich warstwach społecznych.

Rośliny strączkowe: groch, bób, soczewica

Rośliny strączkowe były kluczowym elementem diety, pełniąc rolę ważnego uzupełnienia, a często substytutu mięsa, zwłaszcza w czasie długich, rygorystycznie przestrzeganych postów (których w średniowieczu mogło być nawet blisko 200 dni w roku).

Grochy i inne strączki znane w średniowieczu:

1. Groch (Grochy): Był powszechnie znany i uprawiany na ziemiach polskich już w okresie wczesnego średniowiecza (od IX-X wieku). Stanowił cenne źródło białka i był bazą dla popularnych potraw, takich jak grochówka.
2. Bób: Podobnie jak groch, bób był znany i powszechnie uprawiany już w okresie wczesnego średniowiecza. Był tak ważny, że w czasie głodów dodawano zmielony bób do mąki, aby zwiększyć objętość pieczywa.
3. Soczewica: Choć rzadziej niż groch i bób, soczewica również była znana i uprawiana na ziemiach polskich w okresie wczesnego średniowiecza.

Fasola: wielkie nieobecne średniowiecza

W kontekście pytania o fasolę, należy dokonać kluczowego rozróżnienia. Rodzaje strączków, takie jak groch, bób i soczewica, były obecne w diecie średniowiecznej Polski od najdawniejszych czasów. Jednakże fasola zwykła (Phaseolus vulgaris), którą dziś rozumiemy jako fasolę (np. białą, czerwoną, szparagową), ma swoje korzenie w Ameryce Środkowej i Południowej.

Fasola zwykła (Phaseolus vulgaris) pojawiła się w Polsce dopiero na początku XVI wieku, a więc już po zakończeniu epoki średniowiecza (która trwała do XV wieku). Początkowo była sadzona w ogrodach klasztornych jako roślina ozdobna, a jako warzywo zaczęła być powszechnie używana dopiero w XVII wieku.

Dlatego też, jeśli w niektórych źródłach historycznych mowa jest o "fasoli" w kontekście średniowiecznych upraw, najczęściej odnosi się to do szerokiej kategorii roślin strączkowych lub konkretnie do bobu (który jest botanicznie spokrewniony z fasolą, ale pochodzi ze Starego Świata), a nie do popularnej dziś fasoli z Nowego Świata.

Podsumowanie i znaczenie w diecie

Grochy, bób i kasze pełniły w średniowiecznej Polsce rolę, którą dziś można by określić mianem "superfoods". Były one nie tylko tanie i łatwe w uprawie, ale także zapewniały niezbędne składniki odżywcze.

• Białko: Rośliny strączkowe, bogate w białko, były kluczową alternatywą dla mięsa, szczególnie dla niższych warstw społecznych i w okresach postu.
• Węglowodany: Kasze (jagły, pęczak) dostarczały złożonych węglowodanów, będących głównym źródłem energii.
• Wzbogacanie gleby: Uprawa roślin strączkowych była również kluczowa z punktu widzenia rolnictwa, ponieważ naturalnie wzbogacały one glebę w azot.

Dieta średniowiecznego Polaka była zatem dietą opartą na zbożach i strączkach, które weszły do użytku z początkiem państwa polskiego, w IX i X wieku, stanowiąc przez wieki jej niezmienny fundament.