Dystans od grup społecznych o innym statusie ekonomicznym pełni funkcję psychologicznego bufora, który w znacznym stopniu ogranicza powstawanie frustracji. Mechanizm ten jest ściśle powiązany z fundamentalnymi zasadami psychologii społecznej, zwłaszcza teorią porównań społecznych i koncepcją deprywacji relatywnej. Choć na pierwszy rzut oka może wydawać się to sprzeczne z ideą integracji, z perspektywy jednostki unikanie bezpośredniego kontaktu z rażącymi różnicami ekonomicznymi jest często nieświadomą strategią obronną, która pozwala utrzymać poczucie zadowolenia i stabilności emocjonalnej.

Psychologiczne podstawy: Teoria porównań społecznych

Kluczowym elementem w zrozumieniu tego zjawiska jest teoria porównań społecznych, sformułowana przez Léona Festingera w latach 50. XX wieku. Zakłada ona, że ludzie mają wrodzoną tendencję do oceniania własnych umiejętności, osiągnięć, bogactwa i statusu społecznego poprzez porównywanie się z innymi. To, z kim się porównujemy, ma decydujący wpływ na naszą samoocenę i poziom satysfakcji.

Porównania w górę (Upward Social Comparison)

Kiedy jednostka o niższym statusie ekonomicznym ma częsty i bezpośredni kontakt z grupami o statusie znacznie wyższym (np. poprzez mieszkanie w tej samej okolicy, uczęszczanie do tych samych miejsc, intensywną obserwację w mediach społecznościowych), nieuchronnie dochodzi do tak zwanych porównań w górę.

• Mechanizm frustracji: Porównywanie się z osobami, które obiektywnie mają więcej (lepsze domy, droższe samochody, luksusowe wakacje), prowadzi do poczucia straty, niedostatku i niesprawiedliwości, nawet jeśli obiektywna sytuacja życiowa jednostki jest dobra. Ten dysonans między własnym stanem a stanem grupy odniesienia generuje frustrację, zazdrość i obniżenie nastroju.
• Dystans jako ochrona: Utrzymanie dystansu społecznego i przestrzennego (np. poprzez zamieszkiwanie w jednorodnych ekonomicznie dzielnicach, ograniczenie interakcji) automatycznie zmniejsza częstotliwość i intensywność tych negatywnych porównań. Kiedy luksusowe życie "innych" pozostaje abstrakcyjne lub odległe, staje się mniej osobistym punktem odniesienia, a tym samym mniej frustrujące.

Rola deprywacji relatywnej

Dystans od bogatszych grup zapobiega frustracji, ponieważ minimalizuje ryzyko wystąpienia zjawiska deprywacji relatywnej (względnego niezaspokojenia). Deprywacja relatywna to subiektywne poczucie niezadowolenia, które pojawia się, gdy jednostka lub grupa uważa, że jej faktyczny poziom życia jest niższy niż pożądany, a to pożądanie wynika z obserwacji innych osób lub grup, które mają się lepiej.

• Subiektywna ocena: To nie obiektywna bieda (deprywacja absolutna), lecz poczucie bycia gorszym na tle grupy odniesienia jest źródłem frustracji i niezadowolenia.
• Grupa odniesienia: W przypadku braku bezpośredniego kontaktu z grupami o skrajnie odmiennym statusie, jednostka naturalnie wybiera do porównań osoby bardziej do siebie podobne (sąsiadów, współpracowników, krąg znajomych o podobnych dochodach). W takim homogenicznie ekonomicznym środowisku różnice są mniejsze, a tym samym mniejsze jest poczucie deprywacji i frustracji.
• Przykład historyczny: Zjawisko to zaobserwowano już podczas badań na żołnierzach amerykańskich w czasie II wojny światowej. Piloci sił powietrznych, mimo że obiektywnie awansowali szybciej niż żołnierze żandarmerii, byli mniej usatysfakcjonowani. Wynikało to z ich wygórowanych oczekiwań, które z kolei były efektem obserwacji jeszcze szybszych awansów w ich własnej, wysoko wykwalifikowanej grupie odniesienia.

Dystans przestrzenny i psychologiczny jako mechanizm adaptacyjny

Dystans społeczny w kontekście statusu ekonomicznego często manifestuje się jako dystans przestrzenny (segregacja dzielnic, szkół, sklepów) oraz psychologiczny (różnice w stylu życia, sposobie spędzania czasu, sieciach kontaktów).

Segmentacja życia codziennego

Jeśli życie codzienne jednostki toczy się w obrębie grupy o zbliżonym statusie, jej "normalność" i standard życia są definiowane przez tę właśnie grupę. To, co u sąsiada jest luksusem, staje się punktem odniesienia. Jeśli jednak sąsiad ma podobny standard życia, poczucie, że "powinno mi się żyć lepiej", jest znacznie słabsze.

• Ograniczenie aspiracji: Ograniczenie ekspozycji na wyższy standard życia może nieświadomie obniżać aspiracje jednostki do poziomu osiągalnego w jej grupie odniesienia, co jest formą adaptacji psychologicznej. Mniejsze aspiracje, które są bardziej realistyczne, prowadzą do mniejszej frustracji, gdy nie zostają osiągnięte.
• Wzmacnianie tożsamości grupowej: Dystans pomaga w budowaniu silnej tożsamości wewnątrz grupy, co może być źródłem poczucia wartości i wsparcia społecznego, niezależnie od statusu ekonomicznego. Poczucie przynależności i wspólnoty często jest silniejszym buforem przeciwko frustracji niż chwilowe zadowolenie z dóbr materialnych.

Czy dystans jest zawsze pozytywny?

Warto jednak pamiętać, że choć dystans społeczny może zapobiegać indywidualnej frustracji, ma on negatywne konsekwencje dla społeczeństwa jako całości.

• Bariery mobilności: Dystans ekonomiczny i przestrzenny utrudnia mobilność społeczną i dostęp do zasobów (np. lepszej edukacji, sieci kontaktów zawodowych), które mogłyby realnie poprawić status ekonomiczny.
• Polaryzacja i konflikty: W dłuższej perspektywie, rosnący dystans i brak wzajemnego zrozumienia między grupami może prowadzić do polaryzacji, uprzedzeń i frustracji na poziomie kolektywnym, która może przerodzić się w konflikty społeczne lub agresję skierowaną w stronę dominującej grupy.
• Ignorowanie problemów: Utrzymywanie dystansu pozwala grupom o wyższym statusie na ignorowanie problemów grup uboższych, co utrwala nierówności.

Podsumowując, dystans od grup o innym statusie ekonomicznym działa jak psychologiczna tarcza, która chroni jednostkę przed negatywnymi emocjami wynikającymi z niekorzystnych porównań społecznych i deprywacji relatywnej. Ograniczając ekspozycję na rażące nierówności, pomaga utrzymać subiektywne poczucie zadowolenia, bazujące na standardach własnej grupy odniesienia. Jest to jednak mechanizm obronny, który, choć skuteczny dla psychiki jednostki, przyczynia się do utrzymania strukturalnych nierówności w społeczeństwie.