Zacznijmy od fundamentalnego założenia: prawo dziecka do wyrażania własnego zdania w sprawach, które go dotyczą, nie jest w polskim systemie prawnym ani ograniczane, ani zastępowane przez opinię psychologa – jest to prawo, które jest chronione i wspierane przez odpowiednie procedury, mające na celu zapewnienie dziecku maksymalnego bezpieczeństwa i minimalizację traumy związanej z udziałem w postępowaniu sądowym.

Pytanie użytkownika dotyka kluczowego napięcia między dwoma nadrzędnymi zasadami: prawem dziecka do partycypacji (bycia wysłuchanym) a zasadą dobra dziecka, która wymaga ochrony małoletniego przed szkodliwym stresem i manipulacją.

Prawo dziecka do wypowiedzi: Gwarancja, a nie ograniczenie

Podstawą prawną, która gwarantuje dziecku prawo do wyrażania własnych poglądów, jest art. 12 Konwencji o Prawach Dziecka (KPD), ratyfikowanej przez Polskę . Zgodnie z tym przepisem, państwa-strony mają obowiązek zapewnić dziecku, które jest zdolne do kształtowania własnych poglądów, prawo do ich swobodnego wyrażania we wszystkich sprawach go dotyczących, a poglądy te powinny być brane pod uwagę z należytą wagą, stosownie do wieku i dojrzałości dziecka .

W polskim porządku prawnym, to prawo jest realizowane przez instytucję wysłuchania dziecka w postępowaniu cywilnym (art. 216¹ Kodeksu postępowania cywilnego) .

Rola wysłuchania dziecka w sądzie

Wysłuchanie dziecka to odformalizowana rozmowa sędziego z małoletnim, której celem jest poznanie jego zdania i rozsądnych życzeń w sprawach dotyczących jego osoby (np. kontakty z rodzicami, miejsce zamieszkania, władza rodzicielska) .

Kluczowe jest to, że:

1. Wysłuchanie jest prawem dziecka, a nie dowodem: Wysłuchanie nie jest traktowane jako przesłuchanie świadka, a jego celem nie jest zebranie materiału dowodowego. Chodzi o poznanie perspektywy dziecka, która ma być uwzględniona w procesie decyzyjnym .
2. Obowiązek uwzględnienia, nie związania: Sąd ma obowiązek wysłuchać dziecka (jeżeli pozwala na to jego dojrzałość, stan zdrowia i rozwój umysłowy) oraz uwzględnić jego zdanie i rozsądne życzenia, ale nie jest nimi związany . Nadrzędną zasadą jest zawsze dobro dziecka .
3. Ochrona przed traumą: Wysłuchanie odbywa się poza salą rozpraw, w warunkach przyjaznych dziecku. Co więcej, dziecko ma prawo odmówić udziału w wysłuchaniu, a sędzia może od niego odstąpić, jeśli uzna, że jest ono dla dziecka szkodliwe .

Dlaczego pojawia się psycholog lub opinia biegłego?

Udział psychologa w procedurze sądowej nie służy ograniczeniu prawa dziecka do wypowiedzi, lecz jego ochronie i właściwej interpretacji.

1. Rola biegłego psychologa podczas wysłuchania

W trakcie samego wysłuchania, oprócz sędziego, może być obecny wyłącznie biegły psycholog . Jego rola jest dwojaka:

• Wsparcie psychologiczne: Zapewnienie dziecku pomocy psychologicznej podczas rozmowy, minimalizując stres i poczucie zagrożenia .
• Wsparcie sędziego: Pomoc sędziemu w rozpoznaniu potrzeb dziecka oraz ocenie jego rozwoju umysłowego i dojrzałości, co jest kluczowe dla ustalenia, czy i w jakim stopniu można uwzględnić jego zdanie .

W tym kontekście psycholog nie zastępuje głosu dziecka. Wręcz przeciwnie – pomaga stworzyć warunki, w których ten głos może wybrzmieć w sposób jak najmniej obciążający i jak najbardziej autentyczny.

2. Opinia psychologiczna (np. RODK)

W wielu sprawach rodzinnych sąd nie poprzestaje na samym wysłuchaniu, lecz zleca przeprowadzenie badania psychologicznego w specjalistycznej placówce (dawniej Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny, obecnie Zespoły Sądowych Opiniodawców Specjalistycznych - ZSOS) .

Opinia psychologiczna ma na celu dostarczenie sądowi kompleksowej wiedzy o:

• Relacjach rodzinnych: Ocena więzi dziecka z każdym z rodziców.
• Kompetencjach wychowawczych: Ocena zdolności rodziców do sprawowania opieki.
• Dobrobycie dziecka: Ustalenie, jakie rozwiązanie (np. w kwestii opieki) będzie w najlepiej pojętym interesie dziecka.
• Wpływie konfliktu: Identyfikacja ewentualnej manipulacji rodzicielskiej (tzw. alienacji rodzicielskiej) lub wpływu konfliktu na psychikę dziecka .

Opinia ta nie jest ograniczeniem prawa dziecka do wypowiedzi, lecz dodatkowym narzędziem diagnostycznym. Sąd, wydając orzeczenie, musi kierować się nadrzędną zasadą dobra dziecka. Czasami bezpośrednia wypowiedź dziecka może być efektem silnej presji lub manipulacji ze strony jednego z rodziców, a zadaniem biegłego psychologa jest zidentyfikowanie tego mechanizmu. Wysłuchanie dziecka jest subiektywnym wyrazem jego woli w danym momencie, natomiast opinia psychologiczna ma dostarczyć obiektywnej oceny jego sytuacji psychicznej i społecznej .

A co z nauką radzenia sobie ze stresem?

Pytanie słusznie stawia problem edukacji emocjonalnej w kontrze do procedur sądowych. Nie jest to jednak wybór "albo-albo".

1. Kontekst sądowy a codzienny stres:

Sytuacja rozprawy sądowej, zwłaszcza w sprawach rodzinnych (rozwód, opieka), jest dla dziecka doświadczeniem wyjątkowo stresującym i potencjalnie traumatyzującym. Jest to stres o innej skali i naturze niż codzienne wyzwania, z którymi uczymy się radzić. W tym kontekście, celem systemu prawnego nie jest "hartowanie" dziecka, ale ochrona jego zdrowia psychicznego poprzez minimalizację ekspozycji na konflikt i odpowiedzialność za podjęcie decyzji.

2. Wartość edukacji emocjonalnej:

Fakt, że procedury sądowe starają się chronić dziecko przed nadmiernym stresem, nie umniejsza wagi nauczania dzieci o emocjach, stresie i sposobach radzenia sobie z nim. Jest to absolutnie kluczowy element wychowania i edukacji.

• Wsparcie w kryzysie: Dziecko, które posiada podstawowe kompetencje emocjonalne, lepiej zniesie trudne doświadczenia, w tym rozstanie rodziców i postępowanie sądowe.
• Autentyczność wypowiedzi: Umiejętność nazwania i wyrażenia swoich potrzeb i uczuć (nawet w obecności sędziego czy psychologa) jest formą radzenia sobie ze stresem i pozwala na bardziej autentyczne wyrażenie swojego zdania.

Podsumowując, system prawny, wprowadzając instytucję wysłuchania dziecka i wspierając ją opinią psychologiczną, dąży do pogodzenia dwóch celów: maksymalnej partycypacji dziecka oraz maksymalnej ochrony jego dobra. Opinia psychologa nie jest "ograniczeniem prawa do wypowiedzi", lecz mechanizmem zabezpieczającym, który pomaga sądowi zrozumieć, czy i w jakim stopniu wyrażone przez dziecko zdanie jest jego autentyczną wolą, a nie efektem presji czy manipulacji, a jednocześnie chroni je przed bezpośrednim, destrukcyjnym kontaktem z konfliktem rodziców na sali rozpraw .