Test projekcyjny Dom-Drzewo-Osoba (H-T-P) to jedno z najbardziej intrygujących i jednocześnie kontrowersyjnych narzędzi wykorzystywanych w diagnostyce psychologicznej. Opracowany przez Johna N. Bucka w 1948 roku (a zaktualizowany w 1969 roku), test ten należy do grupy tzw. technik projekcyjnych, których celem jest wydobycie na światło dzienne nieświadomych treści psychicznych, wewnętrznych konfliktów oraz postaw, których badany nie jest w stanie ujawnić w sposób świadomy .

Na czym polega i co bada test H-T-P?

Test Dom-Drzewo-Osoba (ang. House-Tree-Person, H-T-P) bazuje na założeniu, że rysując trzy proste, ale symbolicznie bogate obiekty, badany dokonuje projekcji własnej sytuacji wewnętrznej, emocji i postaw na te bodźce . Jest to technika ekspresyjna, wywodząca się z nurtu psychoanalitycznego, która ma za zadanie zbadać osobowość w jej związku z kontekstem globalnym, docierając do najgłębszych, nieświadomych poziomów .

Co symbolizują poszczególne elementy?

• Dom: Kojarzony jest z życiem domowym, rodziną, relacjami z bliskimi oraz poczuciem bezpieczeństwa . Rysunek domu jest projekcją przystosowania się do środowiska społecznego .
• Drzewo: Symbolizuje przystosowanie się do otoczenia, poczucie własnego "ja" oraz życiową energię i witalność .
• Osoba (Człowiek): Jest projekcją własnej osoby, samooceny, obrazu siebie oraz postaw w trudnych sytuacjach życiowych .

Celem testu H-T-P jest zebranie danych dotyczących stopnia integracji osobowości, dojrzałości oraz skuteczności działania człowieka . Stosowany jest w poradniach psychologicznych, gabinetach psychopedagogicznych, a także w kontekście klinicznym, np. przy ocenie uszkodzeń mózgu lub w diagnozie zaburzeń psychicznych, takich jak schizofrenia .

Jak przebiega badanie H-T-P?

Procedura testu jest stosunkowo prosta i uniwersalna, dzięki czemu może być stosowana zarówno u dzieci, jak i u dorosłych .

1. Faza rysowania: Badany otrzymuje białą kartkę papieru (lub trzy oddzielne kartki) i ołówek. Psycholog prosi o narysowanie w kolejności: domu, drzewa i osoby, bez udzielania dodatkowych komentarzy .
2. Faza przesłuchania (interrogacji): Po zakończeniu rysowania, psycholog zadaje pytania dotyczące każdego z rysunków. Pytania te mają na celu doprecyzowanie znaczenia poszczególnych elementów, np. "Kto mieszka w tym domu?", "Jakie jest to drzewo?", "Co czuje ta osoba?" . Jest to kluczowy element, który pozwala na subiektywną analizę i uzyskanie wglądu w postrzeganie przez badanego .
3. Obserwacja zachowania: Podczas całego badania psycholog odnotowuje istotne zachowania badanego, takie jak poziom pewności, wahania, lęk, impulsywność, stopień zaangażowania czy obecność nadmiernych skreśleń. Te obserwacje stanowią ważny kontekst dla interpretacji rysunków .

W jaki sposób interpretuje się rysunki?

Interpretacja testu H-T-P jest procesem subiektywnym i wymaga szerokiej wiedzy klinicznej oraz doświadczenia psychologa . Analiza koncentruje się na dwóch głównych kategoriach: elementach formalnych i elementach treściowych.

Elementy formalne (styl rysowania)

Psycholog analizuje ogólne cechy rysunku, które dostarczają informacji o stanie emocjonalnym i stylu funkcjonowania:

• Rozmiar i umiejscowienie: Ekstremalnie mały dom może sugerować odrzucenie życia domowego, podczas gdy duży i dominujący może odzwierciedlać poczucie, że dom jest zbyt restrykcyjny . Umieszczenie rysunku na dole kartki może odnosić się do świata materialnego, po prawej stronie do przyszłości, po lewej do przeszłości, a w centrum do teraźniejszości .
• Jakość linii: Słabe, przerywane pociągnięcia ołówkiem mogą oznaczać słabość, lęk lub niepewność .
• Szczegółowość: Nadmierna szczegółowość może wskazywać na potrzebę uporządkowania środowiska, brak poczucia bezpieczeństwa lub pragnienie sprawowania kontroli .

Elementy treściowe (części rysunków)

Każda część przedstawionych obiektów ma swoje symboliczne znaczenie:

Skuteczność i konieczność stosowania: Argumenty "za" i "przeciw"

Pytanie o skuteczność i konieczność stosowania testu H-T-P, podobnie jak innych technik projekcyjnych, jest jednym z najbardziej dyskutowanych tematów we współczesnej psychologii .

Argumenty przemawiające za stosowaniem H-T-P (Zwolennicy)

1. Dostęp do nieświadomości: Najważniejszym argumentem jest zdolność testu do ujawniania głęboko ukrytych, nieświadomych treści psychicznych, konfliktów i mechanizmów obronnych, które są trudne do wydobycia za pomocą testów obiektywnych (np. kwestionariuszy) .
2. Ominięcie oporu: Ponieważ badany nie jest świadomy, co dokładnie jest mierzone, trudniej jest mu celowo zafałszować wyniki (symulować lub dysymulować), co jest częstym problemem w testach samoopisowych .
3. Uniwersalność i akceptowalność: Prośba o narysowanie domu, drzewa i osoby jest akceptowana i zrozumiała dla osób w każdym wieku, co czyni test użytecznym w diagnozie dzieci i osób z ograniczoną zdolnością werbalizacji .
4. Holistyczny obraz: Rysunki pozwalają na analizę postaw badanej osoby w stosunku do siebie (Osoba), środowiska (Drzewo) i środowiska społecznego/rodziny (Dom), dając psychologowi zintegrowany obraz funkcjonowania .

Krytyka i psychometryczne kontrowersje (Argumenty "przeciw")

Współczesna psychologia, opierająca się na dowodach naukowych (EBP - Evidence-Based Practice), poddaje testy projekcyjne, w tym H-T-P, poważnej krytyce .

1. Niska rzetelność i trafność psychometryczna: Podstawowy zarzut dotyczy braku wystarczających dowodów naukowych potwierdzających, że wskaźniki stosowane w interpretacji rysunków rzeczywiście mierzą te cechy, które rzekomo reprezentują (niska trafność) . Ponadto, subiektywny charakter interpretacji sprawia, że wyniki mogą być zależne od osoby badającej (niska rzetelność między sędziami) .
2. Subiektywizm interpretacji: Interpretacja H-T-P w dużej mierze opiera się na indywidualnych znaczeniach nadawanych przez psychologa wieloznacznemu materiałowi bodźcowemu, co prowadzi do ryzyka błędu i nadinterpretacji .
3. Ograniczona użyteczność w orzecznictwie: Ze względu na brak solidnych podstaw psychometrycznych, coraz częściej podnosi się argument, że testy projekcyjne, w tym H-T-P, nie powinny być stosowane jako jedyna lub główna podstawa do wydawania opinii w sprawach sądowych (np. w diagnozie wykorzystania seksualnego dzieci) .

Podsumowując, test Dom-Drzewo-Osoba pozostaje cennym narzędziem pomocniczym w psychologii klinicznej i psychoterapii, zwłaszcza w kontekście psychoanalitycznym, gdzie dostarcza bogatego materiału do wglądu w nieświadome procesy i konflikty. Jednakże, z perspektywy psychometrii i standardów naukowych, nie spełnia on kryteriów rzetelnego narzędzia diagnostycznego i powinien być stosowany wyłącznie w połączeniu z innymi, standaryzowanymi i obiektywnymi metodami pomiaru, takimi jak kwestionariusze czy testy inteligencji .