Tajemnica katastrofy gibraltarskiej, w której 4 lipca 1943 roku zginął generał Władysław Sikorski, Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych i premier rządu na uchodźstwie, pozostaje jedną z najbardziej elektryzujących i nierozwiązanych zagadek polskiej historii. Oficjalne śledztwo brytyjskie szybko wskazało na awarię techniczną, lecz okoliczności wypadku samolotu Consolidated Liberator II AL523, który runął do morza zaledwie 16 sekund po starcie z lotniska w Gibraltarze, od samego początku budziły głębokie podejrzenia. Wokół śmierci generała narosło wiele sprzecznych hipotez, a spór między zwolennikami nieszczęśliwego wypadku a teorią celowego zamachu trwa do dziś.

Argumenty przemawiające za tezą o zamachu

Zwolennicy tezy o celowym ataku na generała Sikorskiego opierają się na szeregu poszlak i nieprawidłowości, które pojawiły się zarówno przed, jak i po katastrofie.

Kontrowersje wokół oficjalnego śledztwa

Brytyjska komisja śledcza, powołana tuż po wypadku, stwierdziła, że przyczyną katastrofy było zablokowanie steru wysokości, ale jednocześnie nie ustaliła, co było bezpośrednią przyczyną tej usterki. Co więcej, komunikat prasowy, który został wydany, niezgodnie z prawdą kategorycznie wykluczył sabotaż . Ta pośpieszna i niepełna konkluzja, a także fakt, że polskiemu członkowi komisji (pilotowi Jerzemu Bajanowi) uniemożliwiono zadawanie pytań, wzbudziły poważne wątpliwości co do rzetelności dochodzenia .

Wątpliwości techniczne i ekspertyzy

Istnieją ekspertyzy techniczne, które podważają oficjalną wersję. Na przykład, ekspertyza wykonana w Katedrze Aerodynamiki Obiektów Ruchomych Politechniki Warszawskiej miała potwierdzić pełną sterowność samolotu Liberator w momencie katastrofy, co stałoby w sprzeczności z tezą o zablokowaniu steru . Ponadto, samolot Liberator AL523 był maszyną przerobioną na salonkę dla VIP-ów, a niektórzy badacze wskazywali na możliwość przeciążenia samolotu lub zablokowania steru przez worek z pocztą, choć te hipotezy same w sobie nie wykluczają sabotażu .

Kontekst polityczny i motywy

Generał Sikorski był postacią o ogromnym autorytecie międzynarodowym, ale jednocześnie miał potężnych przeciwników politycznych.

• Związek Radziecki: Śmierć Sikorskiego nastąpiła w krytycznym momencie, tuż po ujawnieniu zbrodni katyńskiej i zerwaniu stosunków polsko-sowieckich. Sikorski, mimo prób ugodowej polityki, był przeszkodą dla Stalina w procesie sowietyzacji Polski. Historycy, tacy jak prof. Paweł Wieczorkiewicz, wskazywali, że to właśnie sowiecki przywódca odniósł największą korzyść z jego śmierci .
• Wielka Brytania: Chociaż hipoteza o sprawstwie brytyjskim jest bardzo kontrowersyjna (Churchill darzył Sikorskiego osobistą sympatią), to jednak katastrofa miała miejsce na terenie silnie strzeżonej brytyjskiej twierdzy, jaką był Gibraltar . Niektórzy badacze sugerowali, że na usunięciu Sikorskiego mogło zależeć Churchillowi, który dążył do polsko-sowieckiego pojednania za wszelką cenę, a Sikorski był w tym kontekście nieustępliwy .

Okoliczności towarzyszące

Podejrzenia wzbudziły również inne fakty:

• Jedyny ocalały: Katastrofę przeżył jedynie czeski pilot, kapitan Eduard Prchal, co samo w sobie jest niezwykłe w tak poważnym wypadku .
• Zaginione ciała i dokumenty: Nie odnaleziono ciał wszystkich ofiar, w tym córki generała, Zofii Leśniowskiej, która miała przy sobie torbę z tajnymi dokumentami .
• Wcześniejsze próby zamachu: Historycy zwracają uwagę, że przed katastrofą gibraltarską miały miejsce co najmniej dwie inne próby zamachu na życie generała Sikorskiego .
• Teoria morderstwa w willi: Historyk Dariusz Baliszewski wysunął tezę, że Sikorski i jego współpracownicy zostali zamordowani w willi gubernatora Gibraltaru przed startem, a katastrofa miała jedynie zatrzeć ślady zbrodni .

Argumenty przemawiające przeciwko tezie o zamachu

Przeciwnicy teorii spiskowych i zwolennicy wersji o nieszczęśliwym wypadku opierają się głównie na wynikach badań sądowo-lekarskich oraz na logice operacyjnej służb specjalnych.

Wyniki sekcji zwłok (śledztwo IPN)

Kluczowym argumentem przeciwko najbardziej radykalnym teoriom zamachu (np. o wcześniejszym morderstwie) są wyniki ekshumacji i sekcji zwłok generała Władysława Sikorskiego, przeprowadzonej przez Instytut Pamięci Narodowej w 2008 roku.

• Przyczyna śmierci: Badania kategorycznie wykluczyły możliwość wcześniejszego zastrzelenia, uduszenia, otrucia czy zasztyletowania generała .
• Obrażenia: Stwierdzono, że zgon nastąpił w wyniku obrażeń wielonarządowych, charakterystycznych dla ofiar wypadków komunikacyjnych lub upadku z wysokości, co jest zgodne z przebiegiem katastrofy lotniczej .

Ustalenia oficjalnych komisji

Mimo kontrowersji, zarówno brytyjska, jak i polska komisja śledcza (choć ta druga z pewnymi zastrzeżeniami) uznały, że przyczyną katastrofy była awaria techniczna, a nie sabotaż . Oficjalny raport brytyjski, pomimo swoich braków, jest jedynym formalnym dokumentem określającym przyczynę wypadku.

Logistyka i trudności w przygotowaniu zamachu

Niektórzy historycy wskazują na trudności logistyczne, które przemawiają przeciwko możliwości przeprowadzenia zamachu:

• Zmiana planów podróży: Generał Sikorski zmienił plany podróży z Kairu, pomijając Algier i lądując w Gibraltarze, co utrudniałoby przygotowanie sabotażu w ostatniej chwili .
• Bezpieczeństwo Gibraltaru: Gibraltar był w tym czasie silnie strzeżoną bazą wojskową. Przeprowadzenie tam operacji sabotażowej przez służby inne niż brytyjskie (np. NKWD) byłoby niezwykle trudne do zrealizowania bez wiedzy i pomocy Brytyjczyków .
• Brak śladów po "zbrodni doskonałej": Jak zauważają niektórzy badacze, gdyby za zamachem stały profesjonalne służby, prawdopodobnie użyłyby bomby, a samolot eksplodowałby nad morzem, nie pozostawiając żadnych śladów i pozwalając na łatwe zrzucenie winy na niemieckie myśliwce (tzw. "zbrodnia doskonała") . Fakt, że samolot rozbił się tuż po starcie, pozostawiając wrak i ciała, sugeruje, że mogła to być mniej kontrolowana awaria.

Stanowisko IPN

Ostatecznie, śledztwo prowadzone przez Instytut Pamięci Narodowej w sprawie katastrofy gibraltarskiej zostało umorzone w grudniu 2013 roku. IPN stwierdził, że zgromadzone dowody, w tym wyniki sekcji zwłok, nie pozwalają ani na kategoryczne wykluczenie, ani na potwierdzenie tezy o zamachu . Oznacza to, że z prawnego punktu widzenia, sprawa pozostaje otwarta, ale jednocześnie brakuje niezbitych dowodów na celowe działanie.

Podsumowanie nierozwiązanej tajemnicy

Katastrofa gibraltarska, w której zginął generał Sikorski, jest klasycznym przykładem, gdzie zbieżność krytycznego momentu politycznego, niejasności w oficjalnym śledztwie i motywów potężnych graczy (ZSRR, a nawet Wielkiej Brytanii) stworzyła żyzną glebę dla teorii spiskowych.

Argumenty za zamachem są silne w warstwie poszlakowej i politycznej, wskazując na to, komu śmierć generała była na rękę i na liczne nieprawidłowości w dochodzeniu. Z kolei argumenty przeciwko zamachowi, oparte na badaniach sądowo-lekarskich, skutecznie obalają najbardziej drastyczne hipotezy (jak wcześniejsze morderstwo), sprowadzając przyczynę śmierci do urazów typowych dla katastrofy lotniczej.

Prawda o katastrofie Liberatora AL523 wciąż pozostaje w sferze hipotez. Niewykluczone, że nowe światło na sprawę rzuci odtajnienie kolejnych archiwów brytyjskich, które pozostaną niedostępne dla badaczy do połowy lat 40. XXI wieku . Do tego czasu, śmierć generała Władysława Sikorskiego będzie nadal jednym z najbardziej intrygujących i bolesnych pytań polskiej historii.