W kontekście zimnej wojny, pytanie o to, czy Radio Wolna Europa (RWE) było "tubą propagandową", nie ma prostej odpowiedzi "tak" lub "nie". RWE było zjawiskiem złożonym, które łączyło w sobie cechy autentycznego, niezależnego dziennikarstwa z celami strategicznymi amerykańskiej polityki zagranicznej. Aby w pełni zrozumieć jego rolę, należy przyjrzeć się zarówno jego misji, finansowaniu, jak i wpływowi na słuchaczy.

Geneza i misja: walka o prawdę za żelazną kurtyną

Radio Wolna Europa (ang. Radio Free Europe/Radio Liberty, RFE/RL) zostało utworzone w 1949 roku w Nowym Jorku z inicjatywy "Narodowego Komitetu na Rzecz Wolnej Europy". Jego działalność rozpoczęła się w okresie narastającej zimnej wojny między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Sowieckim.

Oficjalna misja RWE była jasno określona: promowanie wartości i instytucji demokratycznych poprzez dostarczanie informacji, analiz i aktualności do krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w których swobodny przepływ informacji był zakazany lub ograniczony. Jan Nowak-Jeziorański, wieloletni dyrektor Rozgłośni Polskiej RWE, sformułował program działania jako walkę z komunistyczną propagandą i indoktrynacją, prostowanie fałszów, ukazywanie prawdy historycznej oraz dostarczanie pełnej informacji o wydarzeniach w kraju i na świecie. RWE opierało się na przekonaniu, że dobrze poinformowani obywatele stanowią pierwszy warunek demokracji.

Dla milionów Polaków i innych mieszkańców bloku wschodniego, RWE stało się głównym źródłem niezależnych informacji o własnym kraju i świecie, w przeciwieństwie do mediów kontrolowanych przez komunistyczną cenzurę, które pełniły rolę "pasa transmisyjnego" między władzą a społeczeństwem. Audycje RWE ujawniały kłamstwa PZPR, zbrodnie ZSRR (jak np. prawdę o Katyniu) oraz kulisy władzy, co było niemożliwe w oficjalnej prasie i radiu.

Finansowanie i kontekst polityczny: "wojna psychologiczna"

Kluczowym elementem w ocenie RWE jest jego finansowanie. Choć rozgłośnia przedstawiała się jako niezależna inicjatywa obywatelska, w rzeczywistości była nadzorowana przez Departament Stanu USA oraz Centralną Agencję Wywiadowczą (CIA). Do 1972 roku RWE było tajnie finansowane przez CIA, a później przez Kongres Stanów Zjednoczonych.

Ten fakt umieszcza RWE w szerszym kontekście amerykańskiej strategii zimnowojennej. Celem utworzenia rozgłośni było prowadzenie tzw. "wojny psychologicznej", która miała być substytutem wojny "gorącej" i próbą podważenia legitymizacji władz komunistycznych. Z perspektywy USA, RWE było narzędziem polityki zagranicznej, mającym na celu wspieranie oporu moralnego i niezależnej myśli za żelazną kurtyną. W tym sensie, jako medium finansowane i kontrolowane przez rząd obcego mocarstwa w celu realizacji jego celów politycznych, można je określić jako narzędzie wpływu, które w nomenklaturze politycznej często bywa utożsamiane z propagandą.

Propaganda komunistyczna kontra RWE

Władze PRL i ZSRR konsekwentnie przedstawiały RWE jako wrogą propagandę. Komunistyczne media nazywały rozgłośnię "szczekaczką imperialistów", "ośrodkiem szpiegowskim" i "narzędziem amerykańskich służb specjalnych". W ostrzeżeniach dla Polaków podkreślano, że "słuchanie radia Freies Europa to kontakt z wrogiem".

Najlepszym dowodem na to, jak bardzo RWE szkodziło komunistom, było systematyczne i kosztowne zagłuszanie jego sygnału. Związek Sowiecki wydawał miliony rubli rocznie na zakłócanie odbioru RWE, co jednak nigdy nie odcięło Polaków w pełni od sygnału stacji. Intensywność tych ataków i zagłuszania świadczyła o tym, że dla reżimu RWE stanowiło realne zagrożenie dla monopolu informacyjnego i ideologicznego.

Czy RWE było "tubą propagandową"? Wnioski

Ocena, czy RWE było tubą propagandową, zależy od przyjętej definicji.

1. Z perspektywy komunistycznego reżimu: Zdecydowanie tak. Było to narzędzie obcego mocarstwa (USA) mające na celu destabilizację systemu.
2. Z perspektywy finansowania i celu strategicznego USA: W pewnym sensie tak, ponieważ było częścią "wojny psychologicznej" i służyło interesom politycznym Stanów Zjednoczonych w walce z komunizmem.
3. Z perspektywy treści i słuchaczy: Zdecydowanie nie. W przeciwieństwie do komunistycznej propagandy, która była jednostronna i fałszywa, RWE dostarczało rzetelnych, niezależnych i zróżnicowanych informacji, które były ukrywane przez reżim. Misją RWE było właśnie zwalczanie propagandy.

Dla słuchaczy za żelazną kurtyną RWE było "Głosem wolności, głosem nadziei". Choć jego istnienie było uwarunkowane celami zimnej wojny (czyli polityką), to jego treść i rola społeczna polegały na dostarczaniu prawdy i podtrzymywaniu oporu moralnego, co jest przeciwieństwem propagandowej indoktrynacji.

Podsumowując, RWE było instrumentem politycznym USA, ale jego codzienna działalność polegała na dostarczaniu antypropagandowej informacji. Było to medium, które w największym stopniu szkodziło komunistom, ponieważ ujawniało fakty, a nie tworzyło fałszywą rzeczywistość.