Systemy prawne, które ukształtowały współczesny świat, można zasadniczo podzielić na dwie wielkie rodziny: anglosaską (znaną jako common law lub prawo precedensowe) i kontynentalną (nazywaną civil law lub systemem prawa stanowionego). Różnice między nimi sięgają średniowiecza i mają fundamentalne znaczenie dla sposobu, w jaki funkcjonuje wymiar sprawiedliwości, tworzone jest prawo i jakie są role sędziów oraz prawników.

Zasady działania i główne różnice

Podstawowa różnica między systemem anglosaskim a kontynentalnym leży w źródłach prawa oraz roli sędziego.

System kontynentalny (Civil Law)

System kontynentalny, dominujący w Europie kontynentalnej (w tym w Polsce, Niemczech, Francji), Ameryce Łacińskiej i wielu krajach Azji, opiera się na idei prawa skodyfikowanego.

• Źródła prawa: Głównym źródłem prawa są skodyfikowane akty prawne (ustawy, kodeksy, rozporządzenia) uchwalane przez organy ustawodawcze (parlament). Prawo ma charakter abstrakcyjny i jest zebrane w kompleksowe, systematyczne zbiory (kodyfikacje), których korzenie sięgają prawa rzymskiego i Kodeksu Napoleona.
• Rola sędziego: Sędziowie są przede wszystkim stosującymi prawo, a nie jego twórcami. Ich zadaniem jest interpretacja istniejących przepisów i zastosowanie ich do konkretnego stanu faktycznego.
• Precedens: Orzeczenia sądowe (precedensy) nie mają charakteru wiążącego dla innych sądów. Sędzia nie jest związany wcześniejszymi wyrokami, co teoretycznie daje mu większą niezależność w orzekaniu, ale jednocześnie ogranicza jego zdolność do wpływania na rozwój prawa.
• Procedura sądowa: Postępowanie sądowe ma charakter inkwizycyjny (dochodzeniowy). Sędzia odgrywa aktywną rolę w ustalaniu faktów, przesłuchiwaniu świadków i zbieraniu dowodów, kierując się dążeniem do prawdy materialnej.

System anglosaski (Common Law)

System anglosaski, charakterystyczny dla Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii i innych krajów Wspólnoty Narodów, wywodzi się z prawa zwyczajowego średniowiecznej Anglii.

• Źródła prawa: Głównym źródłem prawa są precedensy sądowe (case law), czyli orzeczenia wydane w podobnych sprawach w przeszłości. Zasada stare decisis (łac. "trzymać się tego, co zostało postanowione") oznacza, że precedensy ustanowione przez sądy wyższej instancji są wiążące dla sądów niższej instancji.
• Rola sędziego: Sędziowie odgrywają kluczową rolę w tworzeniu prawa. Wydając wyroki, ustanawiają precedensy, które kształtują prawo na przyszłość.
• Kodyfikacja: Prawo jest w dużej mierze nieskodyfikowane lub skodyfikowane tylko częściowo. Wiele dziedzin prawa opiera się głównie na orzecznictwie.
• Procedura sądowa: Postępowanie ma charakter kontradyktoryjny (sporny, adversarial). Jest to spór między dwiema stronami, które przedkładają dowody i argumenty przed sędzią, który pełni rolę moderatora. Często występuje ława przysięgłych, która decyduje o faktach (np. o winie), podczas gdy sędzia określa wymiar kary lub stosuje prawo do ustalonego stanu faktycznego.

Zalety i wady obu systemów

Oba systemy wykształciły się w odpowiedzi na różne potrzeby historyczne i kulturowe, a każdy z nich ma swoje mocne i słabe strony.

System kontynentalny (Civil Law)

System anglosaski (Common Law)

Który system jest lepszy i dlaczego?

Pytanie o to, który system prawny jest "lepszy", jest jednym z najstarszych i najbardziej złożonych w nauce prawa. Nie ma jednej, obiektywnej odpowiedzi. Debata ta toczy się od stuleci, a wybór między common law a civil law zależy od celów, jakie stawia sobie społeczeństwo, oraz od jego kultury prawnej.

Argumenty za Common Law (System Anglosaski)

Zwolennicy common law często podkreślają jego zdolność do ewolucji i dostosowywania się do zmieniającego się świata. Prawo precedensowe jest tworzone oddolnie, w odpowiedzi na rzeczywiste spory, co czyni je bardziej pragmatycznym i bliższym praktyce życiowej. Dla międzynarodowych korporacji i inwestorów, zwłaszcza w obszarze prawa handlowego i umów, system ten bywa postrzegany jako bardziej przewidywalny w sensie jak sąd zareaguje na konkretny typ sporu, bazując na historii orzeczeń.

Argumenty za Civil Law (System Kontynentalny)

Obrońcy civil law akcentują stabilność, przejrzystość i demokratyczny charakter prawa stanowionego. Ponieważ prawo jest tworzone przez demokratycznie wybrany parlament, ma ono większą legitymację polityczną. Skodyfikowane akty prawne są łatwiejsze do poznania i zrozumienia przez przeciętnego obywatela, co sprzyja zasadzie, że nieznajomość prawa nie zwalnia z jego przestrzegania. Dodatkowo, w systemie kontynentalnym rola sędziego jako neutralnego urzędnika, który ma za zadanie stosować prawo, jest postrzegana jako lepsza gwarancja równości w dostępie do wymiaru sprawiedliwości, niezależnie od zamożności stron.

Wnioski końcowe

Współcześnie obserwuje się trend wzajemnego przenikania się obu systemów. W krajach common law coraz większą rolę odgrywa prawo stanowione (ustawy), a w krajach civil law orzecznictwo sądów wyższych instancji (choć formalnie niewiążące) nabiera faktycznego znaczenia w praktyce.

Ostatecznie, żaden system nie jest uniwersalnie "lepszy". System kontynentalny oferuje większą pewność prawa i dostępność dla obywateli, podczas gdy system anglosaski zapewnia większą elastyczność i zdolność adaptacji. Wybór zależy od priorytetów danego państwa – czy stawia ono na stabilność i legitymację demokratyczną (Civil Law), czy na dynamikę i pragmatyzm (Common Law).