To zrozumienie, czy Unia Europejska (UE) i Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) faktycznie dążą do rozszerzania swoich kompetencji poza postanowienia traktatów, wymaga wnikliwej analizy, która wykracza poza uproszczone hasła polityczne. Zarzut stosowania metody „gotowania żaby” – czyli wprowadzania niepożądanych zmian stopniowo, tak aby opór państw członkowskich narastał zbyt wolno – oraz podważania prawicowych rządów, jest kluczowym elementem narracji wielu europejskich partii prawicowych i eurosceptycznych.

Filary sporu: zasada przyznania i „ultra vires”

Podstawą prawną funkcjonowania Unii Europejskiej jest zasada przyznania (powierzenia) kompetencji. Oznacza to, że Unia może działać wyłącznie w granicach kompetencji, które zostały jej przekazane przez państwa członkowskie w traktatach. Każde działanie instytucji UE, w tym orzeczenia TSUE, musi mieć wyraźną podstawę prawną w traktatach, takich jak Traktat o Unii Europejskiej (TUE) i Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE).

Zarzut wysuwany przez partie prawicowe, zwłaszcza w kontekście sporów o praworządność czy kwestie obyczajowe (np. uznawanie związków jednopłciowych), sprowadza się do twierdzenia o działaniu „ultra vires”, czyli przekraczaniu przyznanych kompetencji . W tej narracji, to właśnie orzecznictwo TSUE jest głównym narzędziem tego procesu.

Rola TSUE: strażnik traktatów czy „prawodawca”?

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej ma za zadanie zapewniać poszanowanie prawa w wykładni i stosowaniu Traktatów . W praktyce oznacza to, że TSUE interpretuje unijne przepisy, w tym traktaty, aby zapewnić ich jednolite stosowanie we wszystkich państwach członkowskich.

Wykładnia dynamiczna a rozszerzanie kompetencji

Krytycy, w tym politycy prawicowi, twierdzą, że Trybunał stosuje tzw. wykładnię dynamiczną lub celowościową, która pozwala mu na rozszerzanie zakresu stosowania prawa UE na obszary, które pierwotnie były zarezerwowane dla kompetencji krajowych .

• Przykład Praworządności: W sporach dotyczących praworządności, TSUE orzeka, że niezależność sądownictwa w państwach członkowskich jest ściśle związana z zasadą skutecznej ochrony prawnej (art. 19 TUE) oraz wspólnymi wartościami UE (art. 2 TUE). Trybunał argumentuje, że jeśli sądy krajowe nie są niezależne, to nie mogą skutecznie stosować i egzekwować prawa UE, co zagraża całemu porządkowi prawnemu Unii . Z perspektywy krytyków, jest to ingerencja w wyłączną kompetencję państw członkowskich do kształtowania ustroju sądownictwa. Z perspektywy TSUE, jest to konieczne działanie w celu ochrony integralności i skuteczności prawa unijnego.
• Przykład Swobody Przemieszczania się: W sprawie uznawania małżeństw jednopłciowych zawartych za granicą, TSUE orzekł, że państwo członkowskie musi uznać taki związek w celu zagwarantowania swobody przemieszczania się i prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego obywateli UE . Chociaż prawo rodzinne pozostaje w gestii państw, Trybunał uznał, że odmowa uznania aktu małżeństwa narusza prawa wynikające z unijnej swobody przemieszczania się. Prawica interpretuje to jako próbę narzucenia zmian obyczajowych, podczas gdy Trybunał odnosi się do fundamentalnych zasad rynku wewnętrznego i obywatelstwa UE.

„Gotowanie żaby” – polityczna metafora stopniowej integracji

Metafora „gotowania żaby” (ang. boiling frog method) opisuje sytuację, w której żaba wrzucona do gorącej wody natychmiast wyskakuje, ale żaba w wodzie podgrzewanej stopniowo nie zauważa zagrożenia i ginie. W kontekście polityki europejskiej, metafora ta jest używana do opisu rzekomego, stopniowego i niezauważalnego procesu poszerzania kompetencji instytucji UE, tak aby państwa członkowskie nie zdążyły zareagować w porę i zablokować zmian .

Chociaż samo pojęcie „gotowania żaby” jest bardziej elementem retoryki politycznej niż terminem prawnym, doskonale oddaje ono zarzut tzw. „competence creep” (pełzającego rozszerzania kompetencji) . Krytycy twierdzą, że kolejne orzeczenia TSUE i akty prawne UE, choć pojedynczo mogą wydawać się marginalne, sumarycznie prowadzą do erozji suwerenności państw członkowskich i koncentracji władzy w Brukseli i Luksemburgu.

Podważanie prawicowych rządów – perspektywa polityczna

Twierdzenie, że UE i TSUE celowo podważają prawicowe rządy, jest silnie zakorzenione w sporach dotyczących praworządności.

1. Zarzuty stron prawicowych: Prawicowe rządy (np. w Polsce i na Węgrzech) argumentują, że działania Komisji Europejskiej i TSUE są motywowane politycznie i stanowią ideologiczną walkę z konserwatywną wizją państwa. Wskazują na to, że orzeczenia są często wydawane w sprawach dotyczących reform sądownictwa, które są kluczowe dla ich programu politycznego, oraz że wobec innych państw członkowskich (np. Niemiec czy Malty) stosowane są rzekomo „podwójne standardy” .
2. Perspektywa instytucji UE: Z kolei Komisja Europejska i TSUE utrzymują, że ich działania są neutralne prawnie i mają na celu jedynie zapewnienie przestrzegania wspólnych wartości i traktatów, które każde państwo członkowskie dobrowolnie przyjęło. Z ich punktu widzenia, spory dotyczą fundamentalnych zasad, takich jak niezależność sądownictwa, która jest warunkiem wstępnym członkostwa w UE i integralną częścią unijnego porządku prawnego.

Podsumowanie i kontekst

Spór o zakres kompetencji UE i TSUE jest sporem fundamentalnym dla przyszłości Unii. Nie jest to jedynie prawnicza debata, ale polityczna walka o kształt integracji europejskiej.

• Prawicowe partie postrzegają orzecznictwo TSUE jako dowód na niekontrolowany „competence creep” i celowe podważanie ich suwerennych decyzji, co jest zbieżne z retoryką „gotowania żaby”.
• Instytucje UE i ich zwolennicy utrzymują, że Trybunał działa zgodnie z traktatami, stosując wykładnię, która jest niezbędna do zapewnienia spójności i skuteczności prawa unijnego oraz ochrony wspólnych wartości, na które państwa członkowskie wyraziły zgodę.

Ostatecznie, to, czy UE i TSUE „rozszerzają kompetencje” poza traktaty, zależy od przyjętej perspektywy: czy jest to ścisła, literalna interpretacja traktatów (preferowana przez krytyków), czy też dynamiczna, celowościowa interpretacja, która uwzględnia ewolucję celów Unii i konieczność ochrony jej podstawowych zasad (stosowana przez TSUE).