Pytanie o to, czy procesy norymberskie były zemstą zwycięzców nad przegranymi, jest jednym z najbardziej fundamentalnych i kontrowersyjnych zagadnień w historii prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych. Odpowiedź na nie nie jest jednoznaczna, ponieważ procesy te stanowiły złożoną mieszankę dążenia do sprawiedliwości, historycznego precedensu oraz nieuniknionych uwarunkowań politycznych i moralnych powojennej rzeczywistości.

Narodziny międzynarodowej sprawiedliwości: Cel i podstawa prawna

Procesy norymberskie, które rozpoczęły się 20 listopada 1945 roku, były bezprecedensową próbą osądzenia najwyższych funkcjonariuszy III Rzeszy za zbrodnie popełnione w czasie II wojny światowej . Głównym celem Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (MTW), powołanego z inicjatywy Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i Związku Radzieckiego, było nie tylko ukaranie winnych, ale także ujawnienie przed światem skali nazistowskich okrucieństw oraz ustanowienie fundamentów dla nowoczesnego prawa międzynarodowego .

Podstawą prawną procesów było Porozumienie Londyńskie z 8 sierpnia 1945 roku, które ustanowiło Statut MTW . Akt oskarżenia obejmował cztery główne kategorie zbrodni, z których dwie miały przełomowy charakter :

1. Zbrodnie przeciwko pokojowi (prowadzenie wojny napastniczej, czyli agresji).
2. Zbrodnie wojenne (naruszenie praw i zwyczajów wojennych).
3. Zbrodnie przeciwko ludzkości (masowe mordy, eksterminacja, zniewolenie, prześladowania ze względów politycznych, rasowych lub religijnych) .
4. Spisek mający na celu popełnienie powyższych zbrodni.

Wprowadzenie kategorii "zbrodni przeciwko ludzkości" oraz "zbrodni przeciwko pokojowi" było kluczowe. Ustanowiły one zasadę, że odpowiedzialność karną ponoszą konkretne osoby, a nie tylko abstrakcyjne państwa, co przełamało tradycyjną zasadę bezkarności przywódców państwowych . Amerykański prokurator Robert H. Jackson odegrał istotną rolę w przekształceniu powojennej potrzeby odwetu w prawny wymiar sprawiedliwości .

Argumenty za tezą o „sprawiedliwości zwycięzców”

Mimo szczytnych celów, procesy norymberskie od samego początku budziły kontrowersje, które złożyły się na zarzut, że były one formą "sprawiedliwości zwycięzców" (ang. victor's justice), a więc zemsty pod płaszczykiem prawa.

Retroaktywność prawa (nullum crimen sine lege)

Krytycy wskazywali, że oskarżeni byli sądzeni za czyny, które w momencie ich popełniania nie były skodyfikowane w prawie międzynarodowym jako przestępstwa, co narusza fundamentalną zasadę prawa karnego nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez ustawy) . Dotyczyło to zwłaszcza zbrodni przeciwko pokojowi i zbrodni przeciwko ludzkości. Choć Statut Trybunału został przyjęty dopiero w sierpniu 1945 roku, Trybunał argumentował, że zbrodnie te naruszały już wcześniej istniejące uregulowania, prawo naturalne oraz pakt Brianda-Kellogga z 1928 roku, który potępiał wojnę agresywną .

Jednostronność i brak bezstronności

Najważniejszym zarzutem było to, że Trybunał składał się wyłącznie z przedstawicieli państw zwycięskich (USA, Wielkiej Brytanii, Francji i Związku Radzieckiego), co podważało jego bezstronność . Krytykowano arbitralność w doborze oskarżonych i pomijanie zbrodni popełnionych przez same państwa alianckie .

Szczególnie problematyczny był udział Związku Radzieckiego w Trybunale . ZSRR, który sam dokonał zbrodni agresji (np. pakt Ribbentrop-Mołotow, napaść na Polskę w 1939 roku, wojna zimowa z Finlandią) oraz masowych zbrodni przeciwko ludzkości (np. Katyń), występował w roli sędziego i oskarżyciela . Alianci celowo unikali poruszania wątków paktu Ribbentrop-Mołotow i zbrodni sowieckich, aby nie podważać jedności Trybunału i nie osłabiać pozycji ZSRR .

Odwet jako motywacja

W początkowej fazie dyskusji alianckich pojawiały się propozycje, które można by uznać za czystą zemstę. Józef Stalin żartował (lub nie), proponując rozstrzelanie 50 tysięcy niemieckich oficerów . Winston Churchill i Franklin Delano Roosevelt rozważali nawet egzekucję bez procesu najważniejszych nazistów, takich jak Hitler czy Göring . Brytyjczycy i Francuzi optowali początkowo za tzw. Planem Napoleona, czyli wygnaniem zbrodniarzy na odosobnioną wyspę . Ostateczna decyzja o przeprowadzeniu procesu sądowego była więc świadomym wyborem na rzecz procedury prawnej, mającej na celu oddzielenie sprawiedliwości od czystego odwetu .

Argumenty za tezą o sprawiedliwości i precedensie

Z drugiej strony, procesy norymberskie były czymś więcej niż tylko aktem zemsty, stanowiąc przełom w historii prawa międzynarodowego.

Indywidualna odpowiedzialność

Norymberga po raz pierwszy w historii ustanowiła zasadę indywidualnej odpowiedzialności karnej za zbrodnie międzynarodowe . Wcześniej panowała zasada suwerenności państw, która chroniła przywódców przed osądzeniem za ich czyny . Trybunał jasno stwierdził, że człowiek, niezależnie od zajmowanej pozycji, ponosi odpowiedzialność za popełnione zbrodnie .

Skala i udokumentowanie zbrodni

Skala zbrodni popełnionych przez III Rzeszę przekroczyła wszelkie dotychczasowe doświadczenia ludzkości . Procesy norymberskie nie opierały się na domniemaniach, ale na ogromnym materiale dowodowym, w tym dokumentach, rozkazach, raportach wojskowych i zeznaniach ocalałych, które potwierdzały systemowy charakter eksterminacji i planowanej agresji . Dowody te były w dużej mierze dostarczone przez samych nazistów.

Dziedzictwo prawne

Najważniejszym dziedzictwem procesów norymberskich jest to, że stały się one fundamentem dla współczesnego międzynarodowego prawa karnego . Zdefiniowane tam zasady, zwłaszcza kategoria zbrodni przeciwko ludzkości, są do dziś stosowane przez instytucje takie jak Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK) w Hadze, a także inspirowały trybunały dla byłej Jugosławii czy Rwandy .

Podsumowanie: Sprawiedliwość uwikłana w politykę

Procesy norymberskie nie były czystą zemstą, ale też nie były idealnym modelem bezstronnej sprawiedliwości.

• Aspekt sprawiedliwości: Zwycięzcy świadomie zrezygnowali z masowych egzekucji bez procesu na rzecz formalnego postępowania sądowego, które ujawniło i udokumentowało zbrodnie nazistowskie na niespotykaną skalę. Ustanowiono kluczowe zasady prawa międzynarodowego, zwłaszcza indywidualną odpowiedzialność za zbrodnie przeciwko ludzkości.
• Aspekt "zemsty zwycięzców": Procesy były obciążone politycznymi kompromisami, zwłaszcza koniecznością współpracy ze Związkiem Radzieckim, co doprowadziło do jednostronności i pominięcia zbrodni alianckich. Zarzut retroaktywności prawa również jest poważnym argumentem w debacie prawnej.

Ostatecznie, procesy norymberskie należy postrzegać jako historyczny kompromis między potrzebą ukarania zbrodniarzy a dążeniem do ustanowienia nowego porządku prawnego. Była to sprawiedliwość, ale sprawiedliwość zwycięzców, która, mimo swoich ułomności i politycznych uwikłań, stworzyła precedens, który na zawsze zmienił sposób, w jaki świat rozlicza zbrodnie popełnione przez państwo. Nazwa "Norymberga" stała się symbolem dążenia do tego, by zbrodnie na taką skalę nigdy nie pozostały bezkarne .