Określenie „chłopiec w majtkach” lub „ukrzyżowany chłopiec w majtkach” odnosi się do jednego z najbardziej znanych i rażących przykładów rosyjskiej propagandy i fałszywych wiadomości (fake news), które pojawiły się w przestrzeni publicznej w związku z konfliktem na wschodzie Ukrainy.

Obecnie, w polskiej przestrzeni informacyjnej, fraza ta funkcjonuje przede wszystkim jako mem i symbol służący do opisywania i ośmieszania oczywistych, nieprawdopodobnych i skrajnie manipulacyjnych kłamstw, zwłaszcza tych o charakterze propagandowym.

„Ukrzyżowany chłopiec w majtkach” – historia najbardziej rażącego fake newsa

Określenie to ma swoje źródło w wydarzeniach z 2014 roku, kiedy to rozpoczęła się wojna w Donbasie.

Kogo dotyczy to określenie?

Określenie to dotyczy fikcyjnej ofiary – chłopca, który rzekomo został zamordowany przez ukraińskich żołnierzy. Nie jest to prawdziwa osoba, lecz element w całości sfabrykowanej historii, stworzonej na potrzeby propagandy.

Dlaczego tak się o nim mówi?

Fraza weszła do obiegu po wyemitowaniu w lipcu 2014 roku reportażu w rosyjskiej telewizji państwowej Pierwyj Kanał (Kanał Pierwszy). W reportażu tym wystąpiła kobieta, Galina Pyszniak, która przedstawiła rzekome „zeznania” z ukraińskiego miasta Słowiańsk.

Galina Pyszniak, przedstawiona jako uchodźczyni, opowiedziała historię, według której ukraińscy żołnierze mieli publicznie, na głównym placu Słowiańska, ukrzyżować trzyletniego chłopca na tablicy ogłoszeń, a następnie zmusić jego matkę do oglądania jego śmierci. Chłopiec miał być ubrany jedynie w majteczki.

Cel i mechanizm propagandy

Ta historia została natychmiastowo zdemaskowana jako całkowicie fałszywa przez niezależnych dziennikarzy i śledczych. Nie było żadnych dowodów, świadków, ani wzmianek o takim wydarzeniu w lokalnych mediach czy na portalach społecznościowych.

Głównym celem tej propagandy było wywołanie skrajnych emocji, demonizowanie ukraińskich żołnierzy jako okrutnych barbarzyńców i usprawiedliwienie rosyjskiej interwencji w oczach rosyjskiej i międzynarodowej opinii publicznej. Wykorzystanie motywu ukrzyżowania i dziecka w majtkach miało na celu maksymalne wzmocnienie przekazu o rzekomym okrucieństwie.

Od propagandy do memu: symbol rażącego kłamstwa

Mimo szybkiego obalenia, historia o „ukrzyżowanym chłopcu w majtkach” stała się tak skrajnym i absurdalnym przykładem manipulacji, że weszła do języka jako synonim propagandowego kłamstwa.

Współcześnie, zwłaszcza w kontekście analizy dezinformacji i fake newsów, określenie to jest używane, aby:

1. Ośmieszyć propagandystów: Wskazuje się, że jeśli dana historia jest tak nieprawdopodobna i emocjonalnie przesadzona jak ta o „chłopcu w majtkach”, to z dużym prawdopodobieństwem jest fałszywa.
2. Zidentyfikować rażące fejki: Jeśli jakaś informacja jest ewidentnie zmyślona, bez żadnych źródeł i ma na celu jedynie wzbudzenie nienawiści lub strachu, można ją określić mianem „kolejnego ukrzyżowanego chłopca w majtkach”.

W ten sposób, to, co miało być skutecznym narzędziem propagandy, stało się jej największą porażką i symbolem jej niewiarygodności.

Inny kontekst: „Chłopiec w majtkach” w polskiej sztuce

Warto również wspomnieć o innym, bardziej niszowym i specjalistycznym kontekście, w którym to określenie może się pojawić, choć jest ono znacznie mniej znane niż kontekst propagandowy.

Postać w malarstwie Andrzeja Wróblewskiego

Fraza „chłopiec w majtkach” jest używana przez krytyków i historyków sztuki w odniesieniu do twórczości wybitnego polskiego malarza Andrzeja Wróblewskiego (1927–1957).

Wróblewski, znany ze swoich powojennych obrazów, w tym słynnej serii „Rozstrzelania”, często umieszczał w swoich dziełach postacie dzieci.

• Kogo dotyczy: Chodzi o postać dziecka, często ubranego w same majtki (lub "majtkach gimnastycznych"), która pojawia się na niektórych obrazach Wróblewskiego, zwłaszcza tych przedstawiających brutalne sceny wojenne lub powojenne.
• Dlaczego tak się o nim mówi: W krytyce sztuki postać ta jest interpretowana jako „świadek” lub „narrator” wydarzeń. Jest to niewinna, bezbronna postać (symbolizowana przez skąpy ubiór), która nie jest ofiarą, ale jest wprowadzana w okrucieństwo świata dorosłych i może o nim opowiedzieć. Użycie tego określenia służy do analizy symboliki i narracji w obrazach artysty.

Podsumowując, choć w historii sztuki określenie to może odnosić się do symbolicznej postaci w obrazach Andrzeja Wróblewskiego, w powszechnej świadomości i dyskursie medialnym „chłopiec/chłopczyk w majtkach” to niemal wyłącznie synonim skrajnie nieprawdziwej, propagandowej informacji (fake newsa), która stała się symbolem dezinformacji.