Współczesne społeczeństwa demokratyczne opierają się na fundamentalnej zasadzie, że każda jednostka posiada niezbywalny katalog praw i wolności. Jednak życie społeczne, z jego złożonością i różnorodnością interesów, nieuchronnie prowadzi do sytuacji, w których prawa i wolności różnych osób lub grup wchodzą ze sobą w kolizję. Pytanie, czy pod pozorem praw jednych ograniczane są prawa innych, dotyka sedna filozofii prawa i praktyki ustrojowej, a odpowiedź na nie jest złożona i wymaga analizy mechanizmów tzw. ważenia kolidujących praw.

Prawa nie są absolutne: istota kolizji

W idealnym świecie prawa każdego z nas mogłyby być realizowane w pełni, bez naruszania sfery wolności innych. W rzeczywistości jednak, w systemach prawnych, prawa i wolności mają charakter względny, a nie absolutny. Oznacza to, że mogą być one ograniczane, ale wyłącznie w ściśle określonych przypadkach i na podstawie prawa.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, podobnie jak wiele innych ustaw zasadniczych, przewiduje możliwość ograniczenia praw i wolności, ale tylko wtedy, gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie dla ochrony:

• bezpieczeństwa lub porządku publicznego,
• ochrony środowiska,
• zdrowia i moralności publicznej,
• albo wolności i praw innych osób.

Właśnie ten ostatni punkt jest kluczowy: prawa innych osób stanowią konstytucyjną i prawną podstawę do nałożenia ograniczeń na czyjeś prawa. Celem nie jest jednak arbitralne ograniczenie, lecz znalezienie równowagi i zapewnienie, by realizacja prawa przez jedną osobę nie prowadziła do naruszenia podstawowych praw drugiej.

Sztandarowy przykład: wolność słowa a mowa nienawiści

Najbardziej wyrazistym i często dyskutowanym przykładem, w którym prawa jednych są ograniczane w imię ochrony praw innych, jest kolizja między wolnością słowa a ochroną godności i równości.

1. Prawo do wolności słowa: Jest to fundamentalna wolność, pozwalająca na wyrażanie myśli, poglądów i przekonań. W liberalnych demokracjach jest to jeden z filarów debaty publicznej.
2. Prawo do godności i niedyskryminacji: Jest to prawo każdego człowieka do szacunku, równego traktowania i życia wolnego od przemocy, w tym przemocy werbalnej.

Kiedy wolność słowa przybiera formę mowy nienawiści (ang. hate speech), czyli wypowiedzi nawołujących do nienawiści, dyskryminacji lub przemocy wobec określonej grupy (np. ze względu na płeć, orientację seksualną, niepełnosprawność, pochodzenie etniczne czy religię), następuje kolizja.

W tym przypadku, prawo karne i międzynarodowe prawo praw człowieka uznają, że ochrona godności i bezpieczeństwa grup mniejszościowych musi przeważać nad nieograniczoną wolnością wypowiedzi. Ograniczenie wolności słowa poprzez zakaz mowy nienawiści nie jest więc pozorem ograniczenia, lecz prawnie uzasadnionym aktem, mającym na celu ochronę praw słabszych i zapobieganie eskalacji przemocy.

Mechanizm ważenia praw: test proporcjonalności

Aby ograniczenie praw jednych na rzecz praw drugich nie było arbitralne, stosuje się rygorystyczne kryteria, znane jako test proporcjonalności. Jest to kluczowy mechanizm, który ma zapobiegać nadużyciom i ograniczeniu praw ponad miarę.

Test proporcjonalności składa się z trzech zasadniczych kroków:

1. Zasada przydatności: Czy wprowadzone ograniczenie (np. zakaz mowy nienawiści) jest w ogóle zdolne do osiągnięcia zamierzonego celu (np. ochrony godności i równości)?
2. Zasada konieczności (najmniejszej uciążliwości): Czy nie ma łagodniejszych środków, które pozwoliłyby osiągnąć ten sam cel? Ograniczenie musi być absolutnie niezbędne.
3. Zasada proporcjonalności sensu stricto: Czy waga chronionego prawa (np. godność grupy mniejszościowej) jest większa niż waga poświęconego prawa (np. swoboda wypowiedzi sprawcy)? Innymi słowy, korzyści wynikające z ograniczenia muszą przeważać nad kosztami.

Jeżeli ograniczenie nie przejdzie pomyślnie tego testu, jest uznawane za niekonstytucyjne i arbitralne.

Ryzyko i nadużycia: tyrania większości

Choć mechanizmy prawne dążą do sprawiedliwego wyważenia praw, w praktyce istnieje realne ryzyko, że ograniczenia będą wprowadzane pod pozorem ochrony praw. Zjawisko to jest szczególnie niebezpieczne, gdy większość społeczeństwa lub sprawująca władzę grupa polityczna wykorzystuje argument ochrony praw (np. bezpieczeństwa publicznego, moralności, czy nawet praw innej, uprzywilejowanej grupy) do tłumienia krytyki, opozycji lub praw mniejszości.

Filozofowie, tacy jak John Stuart Mill i Alexis de Tocqueville, ostrzegali przed tyranią większości – sytuacją, w której demokratyczna większość może naruszać prawa jednostek i mniejszości, nawet jeśli formalnie działa w imię powszechnego dobra. W takim scenariuszu, prawa jednych (mniejszości) są faktycznie ograniczane, a prawa drugich (większości) są jedynie pretekstem lub fałszywą fasadą dla utrzymania dominacji.

Inne przykłady kolizji praw

Oprócz kwestii wolności słowa, kolizje praw są obecne w wielu innych obszarach:

• Prawo do prywatności a prawo do informacji: Dziennikarze, powołując się na prawo do informacji, mogą dążyć do ujawnienia danych, które naruszają prawo do prywatności jednostki. W tym przypadku również konieczne jest ważenie, czy interes publiczny przeważa nad prywatnym.
• Wolność gospodarcza a prawa pracownicze: Prawo przedsiębiorcy do swobody prowadzenia działalności gospodarczej (minimalizowania kosztów) może wchodzić w konflikt z prawem pracownika do godnego wynagrodzenia i bezpiecznych warunków pracy. Ustawodawstwo pracy, wprowadzając minimalne standardy, ogranicza wolność przedsiębiorcy w imię ochrony praw pracownika.
• Prawo do manifestacji a prawo do spokojnego korzystania z mienia: Prawo do zgromadzeń publicznych (prawa grupy) może tymczasowo ograniczać prawo mieszkańców do swobodnego poruszania się lub korzystania z nieruchomości.

Podsumowując, odpowiedź na pytanie, czy pod pozorem praw jednych ograniczane są prawa innych, brzmi: Tak, prawa jednych są ograniczane, ale nie pod pozorem, lecz na rzecz prawnie uzasadnionej ochrony praw i wolności innych, gdy dochodzi do kolizji. Kluczowe jest rozróżnienie między prawnie uzasadnionym i proporcjonalnym ważeniem praw (co jest fundamentem państwa prawa) a faktycznym nadużyciem władzy, które wykorzystuje retorykę ochrony praw jako przykrywkę do tłumienia wolności. Właśnie dlatego niezależne sądownictwo i rygorystyczne stosowanie testu proporcjonalności są niezbędne do ochrony demokracji i praw człowieka.