Zjawisko vigilantyzmu w Stanach Zjednoczonych jest głęboko zakorzenione w historii i kulturze tego kraju, stanowiąc jeden z najbardziej kontrowersyjnych aspektów amerykańskiego poczucia sprawiedliwości. W najprostszym ujęciu, vigilantyzm (ang. vigilantism) oznacza działanie, w którym grupa prywatnych obywateli lub jednostka bierze egzekwowanie prawa i wymierzanie sprawiedliwości we własne ręce, omijając legalne struktury państwowe, takie jak policja, prokuratura i sądy.

Działania te są podejmowane zazwyczaj w miejscach i czasach, gdy obywatele uważają, że oficjalne organy ścigania są nieobecne, nieefektywne, skorumpowane lub niesprawiedliwe. Choć motywacje mogą być różne – od chęci zaprowadzenia porządku po rasizm – istota zjawiska pozostaje ta sama: samowolne, pozaprawne wymierzanie kary.

Geneza: Komitety Czuwania na Dzikim Zachodzie

Historyczne korzenie vigilantyzmu w USA sięgają połowy XIX wieku, zwłaszcza okresu ekspansji na Zachód, gdzie struktury państwowe i wymiar sprawiedliwości były słabo rozwinięte lub w ogóle nie istniały. W tych warunkach, mieszkańcy nowo powstałych osad i miast organizowali tzw. Komitety Czuwania (Vigilance Committees) .

• Cel: Głównym celem tych komitetów było utrzymanie porządku, ochrona mienia (zwłaszcza bydła i koni) oraz rozstrzyganie sporów o ziemię w regionach, gdzie brakowało szeryfów i sędziów .
• Działanie: Komitety te często działały szybko, "wymierzając sprawiedliwość w trybie doraźnym" (summary justice). Najbardziej znanym przykładem jest San Francisco, gdzie pierwszy komitet czuwania powstał w 1851 roku. Zajmował się on podejrzanymi, z których część deportowano, a część przekazano organom federalnym, ale zdarzały się również przypadki, w których podejrzani byli wieszani .
• Ryzyko: Choć początkowo komitety te mogły być postrzegane jako konieczność, szybko ujawniły się ich wady. Działając według własnych reguł, bez odpowiedniej kontroli prawnej, często były niesprawiedliwe, kierowały się uprzedzeniami, sojuszami politycznymi, a nawet dopuszczały się linczów .

Mroczne oblicze: Vigilantyzm rasowy

Najbardziej przerażającą i trwałą formą vigilantyzmu w historii Stanów Zjednoczonych jest ten motywowany rasowo.

Ku Klux Klan (KKK)

Ku Klux Klan jest uznawany za najbardziej trwałą formę vigilantyzmu w historii USA, działającą od lat 70. XIX wieku aż do czasów współczesnych . Organizacja ta, powstała po wojnie secesyjnej w 1865 roku, miała na celu utrzymanie supremacji białych protestantów i ograniczenie praw Afroamerykanów, Żydów, katolików i imigrantów .

• Metody: KKK działał jak tajne stowarzyszenie, stosując przemoc, terror i morderstwa (lincze) wobec tych, których uważał za wrogów białej rasy. Ich działania były formą pozaprawnego "policjowania" społeczeństwa Południa, mającego na celu obalenie rządów republikańskich i utrzymanie hierarchii rasowej .

Dualizm vigilantyzmu: "Dobra" strona medalu

Co ciekawe, termin "Komitet Czuwania" był używany również przez grupy o pozytywnych celach. W XIX wieku, zwłaszcza po uchwaleniu Ustawy o Zbiegłych Niewolnikach w 1850 roku, w północnych stanach USA powstawały abolicyjne Komitety Czuwania .

• Rola: Grupy te, składające się z wolnych Afroamerykanów i białych abolicjonistów, działały wbrew ówczesnemu prawu. Ich celem było pomaganie zbiegłym niewolnikom w ucieczce do wolności (często poprzez Kolej Podziemną – Underground Railroad), zapewnianie im schronienia, pomocy medycznej i prawnej, a także obrona przed łowcami niewolników .
• Istota: Ten przykład pokazuje, że vigilantyzm nie zawsze jest motywowany nienawiścią, ale może wynikać również z głębokiej niezgody na niesprawiedliwe prawo i chęci ochrony praw jednostek, nawet kosztem łamania przepisów państwowych .

Współczesne formy i kontrowersje

Współczesny vigilantyzm w USA przybiera bardziej subtelne formy, ale wciąż jest obecny w debacie publicznej, zwłaszcza w kontekście rasowym i prawa do samoobrony.

Neighborhood Watch (Straż Sąsiedzka)

Jedną z najbardziej rozpowszechnionych form samoorganizacji obywatelskiej jest Neighborhood Watch (Straż Sąsiedzka). Te grupy są oficjalnie tworzone w celu zapobiegania przestępczości i wandalizmowi poprzez edukację i obserwację . Ich celem jest bycie "oczami i uszami" policji, a ich członkowie są instruowani, aby zgłaszać podejrzane działania władzom, a nie interweniować samodzielnie .

• Kontrowersje: Mimo szczytnych założeń, niektóre grupy Neighborhood Watch bywają krytykowane za stosowanie praktyk vigilante, zwłaszcza gdy ich działania wykraczają poza obserwację i prowadzą do konfrontacji .

Głośne przypadki

Współczesne przypadki, które wywołały ogólnokrajową debatę na temat vigilantyzmu, to m.in. zabójstwa Trayvona Martina (2012) i Ahmauda Arbery’ego (2020) .

• Sprawa Trayvona Martina: George Zimmerman, koordynator Straży Sąsiedzkiej, śmiertelnie postrzelił nieuzbrojonego czarnoskórego nastolatka, Trayvona Martina, twierdząc, że działał w samoobronie. Choć Zimmerman został uniewinniony, sprawa ta stała się symbolem niebezpieczeństw związanych z pozaprawnym "patrolowaniem" i rasowym profilowaniem.
• Sprawa Ahmauda Arbery’ego: Ahmaud Arbery, nieuzbrojony czarnoskóry mężczyzna, został śmiertelnie postrzelony przez dwóch białych mężczyzn, którzy go ścigali, podejrzewając go o włamanie. Profesorowie historii i politologii zauważyli, że zarys tej sprawy był "niesamowicie podobny" do przypadku Trayvona Martina i wskazywał na utrzymującą się w Ameryce kulturę linczu i "pozaprawnego pilnowania porządku" (extra-legal policing) .

Podsumowując, vigilantyzm w USA to złożone zjawisko, które historycznie wypełniało lukę prawną na Dzikim Zachodzie, ale jednocześnie stało się narzędziem rasowej opresji (KKK) i, w rzadkich przypadkach, walki o wolność (abolicyjne Komitety Czuwania). Dziś, choć oficjalnie potępiany, wciąż pojawia się w kontekście samoobrony i samoorganizacji obywatelskiej, budząc kontrowersje dotyczące granic między prawem do ochrony a samowolnym wymierzaniem sprawiedliwości.