Współczesne społeczeństwo, choć na pierwszy rzut oka wydaje się bardziej egalitarne niż historyczne systemy stanowe, wciąż charakteryzuje się głębokim zróżnicowaniem. Podział ten, określany mianem stratyfikacji społecznej, opiera się w dużej mierze na statusie ekonomicznym, który obejmuje nie tylko wysokość dochodów, ale także posiadany majątek, rodzaj pracy i dostęp do zasobów. Zrozumienie tych klas i grup jest kluczowe dla analizy nierówności społecznych i ekonomicznych.

Klasyczne ujęcia podziału na klasy społeczne

Pojęcie klasy społecznej jest jednym z najczęściej dyskutowanych w socjologii i ekonomii, a jego definicja ewoluowała wraz ze zmianami gospodarczymi i społecznymi.

1. Model dualistyczny (Karol Marks)

Choć jest to historyczna koncepcja, stanowi fundamentalną podstawę dla zrozumienia klas społecznych. Karol Marks definiował klasy przede wszystkim przez stosunek do środków produkcji.

• Burżuazja (Klasa posiadająca): Właściciele środków produkcji (fabryk, ziemi, kapitału). Ich dochód pochodzi z zysku generowanego przez pracę innych.
• Proletariat (Klasa pracująca/robotnicza): Osoby, które nie posiadają środków produkcji i muszą sprzedawać swoją siłę roboczą, aby się utrzymać. Ich dochód to płaca.

W ujęciu marksistowskim, te dwie klasy są antagonistyczne, a ich konflikt jest motorem dziejów.

2. Model trójklasowy (Max Weber i jego następcy)

Max Weber rozszerzył marksistowskie ujęcie, uznając, że sama własność to za mało do pełnego opisu stratyfikacji. Wprowadził on trzy wymiary zróżnicowania: klasę (opartą na czynnikach ekonomicznych: dochód, majątek, szanse życiowe), status (oparty na prestiżu i stylu życia) oraz partię (opartą na władzy politycznej).

Najbardziej rozpowszechnionym i uproszczonym modelem ekonomicznym, wywodzącym się z tych koncepcji, jest podział na trzy główne klasy:

• Klasa wyższa (Upper Class): Charakteryzuje się najwyższymi dochodami, znacznym majątkiem i kontrolą nad kapitałem. To zazwyczaj właściciele dużych korporacji, inwestorzy, elity finansowe i kulturalne. Ich dochód często pochodzi z inwestycji, dywidend i majątku, a nie tylko z pracy.
• Klasa średnia (Middle Class): Najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana grupa. Cieszy się stabilną sytuacją finansową i pewnym poziomem bezpieczeństwa materialnego. Ich dochód pochodzi głównie z pracy umysłowej, wysokich kwalifikacji zawodowych (menedżerowie, specjaliści, prawnicy, lekarze, inżynierowie). Posiadają majątek (mieszkanie, samochód, niewielkie oszczędności), ale często nie jest to kapitał wystarczający do rozpoczęcia własnej działalności biznesowej czy dużych inwestycji.
• Klasa niższa (Lower Class/Klasa pracująca): Obejmuje osoby o najniższych dochodach, często wykonujące prace fizyczne lub nisko opłacane usługi. Mają najmniejszy dostęp do zasobów ekonomicznych, edukacyjnych i kulturowych, a ich sytuacja finansowa jest najmniej stabilna.

Współczesne zróżnicowanie i nowe grupy ekonomiczne

Współczesne społeczeństwa, w tym polskie, charakteryzują się znacznie bardziej skomplikowaną strukturą, która wymaga uwzględnienia nie tylko dochodu, ale także rodzaju kapitału (ekonomicznego, kulturowego, społecznego).

Klasa wyższa średnia (Upper Middle Class)

Jest to segment pomiędzy klasą średnią a najbogatszymi. Osoby te mają zazwyczaj wyższy poziom wykształcenia, zajmują wysokie stanowiska w korporacjach lub są właścicielami dobrze prosperujących małych i średnich przedsiębiorstw. Ich roczne dochody są znacząco wyższe niż przeciętne, co pozwala na komfortowe życie i większe możliwości inwestycyjne.

Klasa bogaczy (The Rich/Elite)

To najmniejsza grupa, posiadająca bardzo wysokie dochody i ogromny majątek. Ich majątek pozwala na luksusowy styl życia i inwestowanie w akcje, nieruchomości, sztukę. W Polsce szacuje się, że do tej grupy może należeć około 1,5% populacji.

Prekariat (The Precariat)

Jest to stosunkowo nowa, ale coraz bardziej znacząca grupa społeczna, często zaliczana do najniższego segmentu. Nazwa pochodzi od połączenia słów "prekaryjny" (niestabilny) i "proletariat".

• Charakterystyka ekonomiczna: Prekariat charakteryzuje się brakiem stabilności zatrudnienia (umowy śmieciowe, praca dorywcza, częste zmiany pracy), niskimi zarobkami i brakiem perspektyw na rozwój kariery.
• Status społeczny: To grupa najbardziej zmarginalizowana pod względem zasobów ekonomicznych, społecznych i kulturowych. Choć nie jest jednorodna, jej członkowie mają problemy z mobilizacją i reprezentacją swoich interesów. Szacuje się, że w niektórych krajach, w tym w Polsce, może stanowić nawet do 25% społeczeństwa.

Jak mierzy się przynależność do klasy ekonomicznej?

W praktyce badawczej i ekonomicznej status ekonomiczny jest mierzony za pomocą kilku kluczowych kryteriów:

1. Dochód: Najprostsze kryterium. Często używa się mediany dochodów krajowych jako punktu odniesienia. Na przykład, Polski Instytut Ekonomiczny (PIE) określił klasę średnią jako gospodarstwa domowe, których ekwiwalentny dochód rozporządzalny (EHDI) mieści się w przedziale od 67% do 200% mediany dochodów krajowych.
2. Majątek (Kapitał ekonomiczny): Obejmuje posiadane nieruchomości, oszczędności, akcje, udziały w firmach. Jest to często ważniejsze kryterium niż sam dochód, ponieważ majątek zapewnia bezpieczeństwo i możliwość generowania dochodu pasywnego.
3. Zawód i kwalifikacje: Rodzaj wykonywanej pracy (np. praca fizyczna vs. umysłowa, stanowisko kierownicze vs. wykonawcze) oraz poziom wykształcenia są silnie skorelowane z dochodem i majątkiem, dlatego są używane jako wskaźniki statusu ekonomicznego.

Warto pamiętać, że granice między klasami są płynne i zależą od przyjętej metodologii. To, co w jednym ujęciu jest klasą średnią, w innym może być już klasą wyższą średnią. Klasa społeczna jest zatem złożoną kategorią, która odzwierciedla nie tylko to, ile zarabiamy, ale także to, jakie mamy szanse życiowe, jaką kontrolę mamy nad własnym życiem i jak jesteśmy postrzegani w społeczeństwie.