W dyskusji na temat metod zwalczania rosyjskiej dezinformacji i propagandy, określenie „ukrzyżowany chłopiec w majtkach” stało się jednym z najbardziej kontrowersyjnych i krytykowanych skrótów myślowych. Choć fraza ta odnosi się do jednego z najbardziej brutalnych i absurdalnych przykładów rosyjskich fake newsów, jej uogólnione i często ironiczne stosowanie do opisu całej propagandy Kremla jest szeroko krytykowane, nawet przez osoby aktywnie zaangażowane w demaskowanie rosyjskich działań informacyjnych.

Kontrowersje wokół tego określenia wynikają z kilku kluczowych powodów, które dotykają zarówno kwestii etyki komunikacji, jak i powagi konfliktu zbrojnego.

Geneza i waga pierwotnego fake newsa

Aby zrozumieć krytykę, należy najpierw przypomnieć, do czego dokładnie odnosi się to określenie. „Ukrzyżowany chłopiec w majtkach” to nazwa, która przylgnęła do sfabrykowanej relacji wyemitowanej w lipcu 2014 roku na rosyjskim Pierwym Kanale (Pierwyj Kanał) .

W reportażu tym, kobieta przedstawiona jako uchodźczyni ze Słowiańska, Galina Pyszniak, opowiadała o rzekomej „pokazowej egzekucji” dokonanej przez ukraińskich żołnierzy. Twierdziła, że na centralnym placu miasta zebrano mieszkańców, a następnie trzyletniego chłopca, ubranego jedynie w majtki i koszulkę, „jak Jezusa przybito do tablicy ogłoszeń” . Według jej zmyślonej relacji, dziecko miało umierać przez półtorej godziny na oczach matki . Niezależni dziennikarze, którzy weszli do Słowiańska tuż po wyparciu sił prorosyjskich, szybko ustalili, że cała historia jest kłamstwem, a żaden z mieszkańców nie potwierdził tych wydarzeń .

Ten fake news był przełomowy:

1. Ekstremalna brutalność: Opowieść celowo sięgała po najbardziej drastyczne motywy (ukrzyżowanie, dziecko, matka), aby wywołać maksymalny szok i nienawiść.
2. Dehumanizacja: Miała na celu całkowite odczłowieczenie ukraińskich sił zbrojnych, przedstawiając je jako sadystycznych oprawców gorszych niż SS .
3. Symbolika: Wykorzystanie motywu ukrzyżowania miało silnie oddziaływać na emocje religijne rosyjskojęzycznej publiczności.

Dlaczego uogólnione stosowanie frazy wzbudza krytykę?

Krytyka uogólnionego użycia frazy "ukrzyżowany chłopiec w majtkach" jako synonimu każdej rosyjskiej propagandy (nawet tej dotyczącej cen gazu czy rzekomej rusofobii) koncentruje się na czterech głównych zarzutach.

1. Zarzut nieprzyzwoitości i ignorowania powagi zbrodni

Krytycy argumentują, że sprowadzanie tak potwornej, choć fałszywej, narracji do roli ogólnego, ironicznego hasła jest nieprzyzwoite i moralnie wątpliwe.

• Trywializacja okrucieństwa: Nawet jeśli historia jest kłamstwem, dotyczy ona tortur i śmierci dziecka. Używanie jej jako „zabawnego” mema lub skrótu myślowego trywializuje samo okrucieństwo, które jest realnie popełniane na wojnie.
• Zacieranie granicy: Wojna rosyjsko-ukraińska jest pełna udokumentowanych, rzeczywistych zbrodni wojennych. Używanie frazy o fałszywej, ale ekstremalnie brutalnej historii jako ogólnego określenia dla wszystkich kłamstw, może nieświadomie pomniejszać wagę prawdziwych tragedii.

2. Zarzut oparcia na emocjach (kontr-emocjonalność)

Propaganda rosyjska odniosła sukces, ponieważ uderzyła w najgłębsze emocje odbiorców (nienawiść, gniew, lęk). Krytycy wskazują, że używanie frazy „ukrzyżowany chłopiec w majtkach” jako kontr-argumentu jest pułapką.

• Walka emocją z emocją: Zamiast skupiać się na racjonalnej analizie, weryfikacji faktów i dekonstrukcji mechanizmów propagandy, użycie tej frazy opiera się na wywołaniu silnego wstrętu i oburzenia. Jest to reakcja emocjonalna, która, choć zrozumiała, nie jest skutecznym narzędziem obiektywnej analizy dezinformacji.
• Zastąpienie analizy etykietą: Zamiast wyjaśnić, dlaczego dany fake news jest fałszywy, wygodniej jest po prostu powiedzieć: „To kolejny ukrzyżowany chłopiec w majtkach”. Takie podejście skraca dyskusję, ale nie edukuje odbiorcy o metodach działania rosyjskiego aparatu wpływu.

3. Zarzut niepoważności i „memizacji” konfliktu

Używanie tak charakterystycznego i drastycznego określenia jako uniwersalnego skrótu prowadzi do jego „memizacji” – przekształcenia w internetowy żart lub etykietę.

• Utrata siły rażenia: W miarę jak fraza jest powtarzana i uogólniana, traci swoją pierwotną siłę i kontekst. Zamiast przypominać o skrajnym poziomie cynizmu Kremla, staje się pustym frazesem.
• Odbiór zewnętrzny: Dla osób, które nie znają kontekstu, lub dla poważnych analityków i mediów, użycie tego typu kolokwializmów może sprawiać wrażenie, że cała dyskusja o dezinformacji jest prowadzona w sposób nieprofesjonalny i niepoważny, co podważa wiarygodność krytyków propagandy.

4. Zarzut ignorowania złożoności dezinformacji

Rosyjska dezinformacja to złożony, wielowarstwowy system, który obejmuje znacznie więcej niż tylko najbardziej absurdalne i brutalne kłamstwa.

• Skupienie na marginesie: Uogólnione użycie frazy koncentruje uwagę na najbardziej ekstremalnych, łatwych do wyśmiania przykładach, podczas gdy najbardziej niebezpieczna propaganda to ta subtelna, która miesza półprawdy z fałszem i atakuje zaufanie do instytucji demokratycznych.
• Fałszywy obraz: Sugerowanie, że cała rosyjska propaganda jest równie absurdalna jak historia o ukrzyżowanym chłopcu, jest niebezpieczne. Prawdziwa dezinformacja często jest wyrafinowana, wykorzystuje autentyczne podziały społeczne i jest trudna do natychmiastowego obalenia. Używanie frazy jako uniwersalnej miary może prowadzić do zlekceważenia bardziej subtelnych i skutecznych operacji informacyjnych.

Podsumowując, krytyka frazy „ukrzyżowany chłopiec w majtkach” nie jest krytyką demaskowania rosyjskiej propagandy, ale krytyką metody demaskowania. Przeciwnicy rosyjskiego reżimu i dezinformacji argumentują, że walka z kłamstwem wymaga profesjonalizmu, racjonalnej analizy i szacunku dla powagi wojny, a nie uciekania się do emocjonalnych, memicznych skrótów, które same w sobie są formą trywializacji okrucieństwa.