Wizja rozpadu Unii Europejskiej, niegdyś traktowana jako czysta abstrakcja, dziś – w obliczu narastających kryzysów i wzrostu eurosceptycyzmu – staje się realną i coraz głośniej wyrażaną obawą, zarówno wśród obywateli, jak i części specjalistów. Choć większość analiz wskazuje na to, że unijny projekt jest wciąż zbyt silny i zbyt korzystny ekonomicznie, by upaść z dnia na dzień, to jednak narastające siły odśrodkowe i kumulacja wyzwań stwarzają realne ryzyko, że w perspektywie długoterminowej UE może ulec dezintegracji lub przekształceniu w formę, która niewiele będzie miała wspólnego z obecną wspólnotą.

Dlaczego rozpad Unii Europejskiej jest tematem dyskusji?

Obawy o przyszłość UE wynikają z tzw. polikryzysu, czyli jednoczesnego występowania i wzajemnego wzmacniania się wielu poważnych problemów.

Wewnętrzne pęknięcia: Kryzys spójności i zaufania

Jednym z najpoważniejszych zagrożeń jest kryzys spójności, zaufania i wyobraźni, jak określił to prof. Jan Zielonka. Unia Europejska, jako unikalny projekt integracyjny, łączy różnorodne kultury i gospodarki, ale różnice te w ostatnich latach stają się coraz bardziej widoczne, prowadząc do obaw o stabilność wewnętrzną.

• Kryzys praworządności: Spory dotyczące niezależności sądów i wolności mediów w niektórych państwach członkowskich (np. w przeszłości w Polsce, a obecnie na Węgrzech) podważają fundamentalne wartości, na których opiera się Wspólnota.
• Dysproporcje ekonomiczne: Choć strefa euro oddaliła widmo katastrofy finansowej dzięki działaniom Europejskiego Banku Centralnego, to nierówności gospodarcze między Północą a Południem (lub Wschodem a Zachodem) wciąż stanowią pole do tarć.
• Wzrost eurosceptycyzmu: Opinie eurosceptyczne, zarówno te "twarde" (całkowity sprzeciw wobec integracji), jak i "miękkie" (sprzeciw wobec obecnego kierunku rozwoju i poszerzania kompetencji UE), konsekwentnie zyskują poparcie społeczne w wielu krajach. Eurosceptycyzm jest napędzany przez kryzys gospodarczy, migracyjny, a także poczucie utraty suwerenności narodowej.

Zagrożenia zewnętrzne: Geopolityka i dezinformacja

Na wewnętrzne pęknięcia nakładają się silne naciski z zewnątrz, które dodatkowo osłabiają Unię:

• Agresywna polityka Rosji: Kreml prowadzi ciągłą wojnę dezinformacyjną i próbuje wpływać na wybory w krajach członkowskich, dążąc do wewnętrznego skłócenia i osłabienia Wspólnoty.
• Nieprzewidywalna polityka USA: Polityka Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza pod rządami Donalda Trumpa, często oznacza kwestionowanie zobowiązań w ramach NATO i cła handlowe uderzające w europejską gospodarkę, co zmusza UE do większej samodzielności, ale jednocześnie ją destabilizuje.
• Kryzys migracyjny: Będący wynikiem działań zewnętrznych, kryzys migracyjny obnażył słabości Unii we wdrażaniu wspólnotowych rozwiązań i stał się jednym z głównych czynników destabilizujących.

Scenariusze dezintegracji: Czy to musi być nagły upadek?

Większość specjalistów nie przewiduje nagłego, dramatycznego upadku UE, który był najbardziej realny w czasie wybuchu kryzysu gospodarczego. Zamiast tego, rozpad może przybrać formę stopniowej dezintegracji lub fragmentacji.

Scenariusz 1: Europa dwóch prędkości (lub więcej)

To najbardziej prawdopodobny scenariusz ewolucyjny. Polegałby on na pogłębianiu integracji wewnątrz węższych kręgów państw (np. strefa euro, strefa Schengen, państwa zaangażowane w politykę obronną), podczas gdy pozostałe kraje pozostawałyby na obrzeżach, uczestnicząc jedynie w rynku wewnętrznym. Choć formalnie UE by istniała, jej spójność polityczna i zdolność do wspólnego działania uległyby osłabieniu.

Scenariusz 2: Rozpad strefy euro

Choć obecnie mało prawdopodobny, rozpad unii walutowej niósłby ze sobą poważne konsekwencje finansowe i polityczne, prowadząc do okresu słabego wzrostu i deflacji. W krótkim okresie rynki zareagowałyby negatywnie na wzrost niepewności.

Scenariusz 3: Erozja i upadek projektu

Najczarniejszy scenariusz zakładałby, że kumulacja kryzysów (np. kolejne kryzysy finansowe, masowe wyjścia państw pod wpływem populistycznych rządów, eskalacja konfliktu geopolitycznego) doprowadziłaby do całkowitego zablokowania procesów decyzyjnych i powrotu do swobodnych sojuszy narodowych. Konsekwencje takiego rozpadu byłyby porażające dla Europy i całego świata, niosąc ryzyko słabego wzrostu i niestabilności.

Perspektywa czasowa: Długoterminowe zagrożenie

Wielu analityków unika podawania konkretnych dat, ponieważ przyszłość UE zależy od nieprzewidywalnych wydarzeń (tzw. "czarnych łabędzi") i zdolności do reform.

1. Krótka perspektywa (do 5 lat): Rozpad UE w obecnej formie jest mało prawdopodobny. Unia wykazała się zdolnością do reagowania na kryzysy (finansowy, pandemiczny, wojna na Ukrainie), często pogłębiając integrację w odpowiedzi na zagrożenia.
2. Średnia perspektywa (5-10 lat): To okres krytyczny. Niektórzy eksperci, nawet w 2017 roku, sugerowali, że Unia Europejska może nie przetrwać kolejnych 10 lat, jeśli nie nastąpią głębokie reformy. Jeśli obecne trendy eurosceptyczne, konflikty o praworządność i naciski geopolityczne nie zostaną opanowane, proces dekompozycji może stać się nieodwracalny. Kluczowe będą wyniki kolejnych wyborów do Parlamentu Europejskiego i wybory prezydenckie w USA.
3. Długoterminowa perspektywa (powyżej 10 lat): W tym horyzoncie czasowym realność rozpadu wzrasta, jeśli Unia nie zdoła się zmodernizować, stworzyć nowej aksjologii i wypracować efektywnego systemu podejmowania decyzji. Rozpad nie musiałby oznaczać zniknięcia wszystkich traktatów, ale raczej przekształcenie w luźną strefę wolnego handlu, pozbawioną ambicji politycznych i wspólnej polityki zagranicznej.

Podsumowanie: Realność ryzyka a siła projektu

Rozpad Unii Europejskiej jest realnym ryzykiem, ale nie nieuchronnym losem. Jest to ryzyko długoterminowe, wynikające z narastających konfliktów wewnętrznych (eurosceptycyzm, praworządność, dysproporcje) i presji zewnętrznych (Rosja, niepewność USA).

Unia Europejska, pomimo wszystkich swoich wad, pozostaje projektem o ogromnej sile ekonomicznej i politycznej, a jej dezintegracja niosłaby katastrofalne skutki dla gospodarki światowej. Dlatego też, zamiast rozpadu, bardziej prawdopodobna jest ewolucja w kierunku Europy różnych prędkości lub głębokiej modernizacji wymuszonej przez kryzysy. Ostateczny wynik zależy od woli politycznej liderów i determinacji społecznej obywateli do obrony idei integracji.