To jedno z najciekawszych pytań dotyczących II wojny światowej, ponieważ Szwecja, położona w strategicznym regionie Skandynawii, zdołała utrzymać swoją neutralność i uniknąć bezpośredniego konfliktu, podczas gdy jej sąsiedzi – Norwegia, Dania i Finlandia – zostali wciągnięci w wir wojny. Kluczem do zrozumienia tej sytuacji jest analiza pragmatycznej polityki obu mocarstw – III Rzeszy i Związku Radzieckiego – dla których atak na Szwecję wiązałby się z większymi kosztami i ryzykiem niż korzyściami.

Dlaczego III Rzesza nie zaatakowała Szwecji? Korzyści z neutralności przewyższały okupację

Dla nazistowskich Niemiec Szwecja miała kluczowe znaczenie strategiczne i gospodarcze, ale paradoksalnie, to właśnie ten fakt uratował ją przed inwazją. Hitler i jego dowództwo uznali, że współpracująca, choć neutralna Szwecja, jest dla machiny wojennej o wiele cenniejsza niż Szwecja okupowana.

1. Niezbędna ruda żelaza

Najważniejszym czynnikiem była szwedzka ruda żelaza, wydobywana głównie w Kirunie i Gällivare. Wysokiej jakości szwedzka ruda była absolutnie niezbędna dla niemieckiego przemysłu zbrojeniowego.

• Wielkość dostaw: W latach 1928–1933 Szwecja dostarczała od 34% do 54% importowanej przez Niemcy rudy żelaza. Niektóre szacunki wskazują, że nawet 65-70% żelaza produkowanego w Niemczech pochodziło z rud zagranicznych, a Szwecja była głównym dostawcą.
• Ryzyko inwazji: Atak na Szwecję niemal na pewno doprowadziłby do zniszczenia kopalń, portów i linii kolejowych przez samych Szwedów (polityka spalonej ziemi) lub do długotrwałego paraliżu dostaw w wyniku walk. Niemcy nie mogli sobie pozwolić na przerwę w dostawach tego strategicznego surowca, zwłaszcza w kluczowych latach 1940–1941.

2. Pragmatyczna neutralność i ustępstwa

Szwecja, otoczona przez Niemcy (po zajęciu Norwegii i Danii) oraz ZSRR, prowadziła politykę "pragmatycznej neutralności", która w rzeczywistości była serią bolesnych ustępstw na rzecz III Rzeszy, mających na celu uniknięcie inwazji.

• Tranzyt wojsk: W latach 1940–1943 Szwecja zezwoliła na tranzyt ponad 2 milionów niemieckich żołnierzy i 100 tysięcy wagonów z materiałami wojennymi przez swoje terytorium, głównie między Norwegią a Rzeszą. Najbardziej znanym przykładem jest tzw. Kryzys Przesilenia Letniego (Midsommarkrisen) w 1941 roku, kiedy to Szwecja, pod presją, zezwoliła na transport w pełni uzbrojonej 163. Dywizji Piechoty do Finlandii w związku z Operacją Barbarossa.
• Inne dostawy: Oprócz rudy, Szwecja dostarczała Niemcom również inne strategiczne produkty, w tym łożyska kulkowe, kluczowe dla produkcji pojazdów, czołgów i dział.

Dzięki tym ustępstwom Niemcy otrzymywały to, czego potrzebowały, bez konieczności angażowania sił zbrojnych w kolejny front, który mógłby być kosztowny i niepewny.

3. Strategiczne priorytety i koszty militarne

Po udanej inwazji na Danię i Norwegię (Operacja Weserübung), główny cel Niemiec w Skandynawii – zabezpieczenie szlaku rudy żelaza i zdobycie baz morskich – został osiągnięty.

• Odwlekanie sił: Inwazja na Szwecję, która była przygotowana do obrony i miała pewien potencjał militarny, wymagałaby zaangażowania dodatkowych dywizji. W 1940 roku siły te były potrzebne do ataku na Francję, a od 1941 roku do inwazji na Związek Radziecki. Otwarcie nowego, niepotrzebnego frontu w Skandynawii było sprzeczne z niemieckimi priorytetami.

Dlaczego Związek Radziecki nie zaatakował Szwecji? Priorytet "Barbarossy" i bariera Finlandii

Motywacje Związku Radzieckiego były inne, ale również sprowadzały się do kalkulacji strategicznych i geograficznych ograniczeń.

1. Bariera Finlandii i koncentracja na froncie wschodnim

Kluczowym czynnikiem, który chronił Szwecję przed inwazją lądową ze strony ZSRR, była Finlandia.

• Wojna Zimowa (1939-1940): Choć ZSRR zaatakował Finlandię, ujawniło to ogromne słabości Armii Czerwonej i zakończyło się zwycięstwem militarnym, ale strategicznym remisem, w którym Finlandia obroniła niepodległość. Ta kosztowna kampania (ponad 126 tysięcy zabitych i zaginionych po stronie radzieckiej) była ostrzeżeniem dla Stalina i Hitlera, że podbój Skandynawii nie jest łatwy.
• Kontynuacja Wojny (1941-1944): Po ataku Niemiec na ZSRR, Finlandia stanęła u boku III Rzeszy. Oznaczało to, że jakikolwiek atak lądowy ZSRR na Szwecję musiałby przejść przez terytorium Finlandii, co było niemożliwe w obliczu toczącej się wojny z Niemcami i ich fińskim sojusznikiem.
• Główny cel: Po 1941 roku cała uwaga i zasoby Związku Radzieckiego były skupione na przeżyciu i pokonaniu III Rzeszy na froncie wschodnim, który był największym i najbardziej krwawym teatrem działań wojennych w historii. Atak na Szwecję byłby nieuzasadnionym rozproszeniem sił.

2. Ryzyko interwencji aliantów

Choć Szwecja ustępowała Niemcom, jej neutralność była również korzystna dla aliantów (głównie USA i Wielkiej Brytanii), którzy w późniejszej fazie wojny otrzymywali ze Szwecji cenne informacje wywiadowcze oraz przemycane towary (np. łożyska kulkowe).

• Geopolityka: Inwazja ZSRR na Szwecję mogłaby sprowokować interwencję zachodnich aliantów, którzy już wcześniej rozważali plany zajęcia części Skandynawii (np. Narwiku) w celu odcięcia dostaw rudy dla Niemiec, zanim Niemcy uprzedzili ich inwazją na Norwegię. Stalin, dążący do utrzymania koalicji antyhitlerowskiej, nie chciał ryzykować konfliktu z Wielką Brytanią i USA w tak odległym regionie.

3. Ograniczenia morskie

Bałtyk był w dużej mierze kontrolowany przez niemiecką Kriegsmarine, co uniemożliwiało ZSRR przeprowadzenie dużej operacji desantowej na szwedzkie wybrzeże. Chociaż w latach 1941–1942 doszło do "niewypowiedzianej wojny morskiej" z udziałem radzieckich okrętów podwodnych atakujących szwedzkie statki handlowe, były to incydenty, a nie próba inwazji.

Podsumowanie: Neutralność jako transakcja

Szwedzka neutralność była w istocie transakcją, w której Szwecja płaciła ustępstwami (ruda żelaza, tranzyt wojsk) w zamian za pokój.

• III Rzesza: Otrzymywała kluczowe surowce i logistyczne wsparcie w Skandynawii bez konieczności kosztownej okupacji i zarządzania kolejnym frontem.
• Związek Radziecki: Był odgrodzony od Szwecji przez Niemcy i Finlandię, a jego siły były w pełni zaangażowane w walkę o przetrwanie na froncie wschodnim.

W rezultacie, Szwecja stała się "cichym sojusznikiem" Niemiec w wymiarze gospodarczym, co było ceną za utrzymanie niepodległości i uniknięcie losu Norwegii czy Danii. Dopiero w 1943 roku, gdy szala zwycięstwa przechyliła się na korzyść aliantów, Szwecja zaczęła stopniowo wycofywać swoje ustępstwa wobec III Rzeszy, co dowodzi, że jej polityka była przede wszystkim aktem wysoce pragmatycznego przetrwania.